Είναι δυνατόν σε μια εποχή που πληροφορίες ανταλλάσσονται, μεταδίδονται και διαδίδονται αστραπιαία, που τα δεδομένα ρέουν αμφίδρομα προς κάθε "κατεύθυνση" και προς κάθε σημείο του παγκόσμιου ιστού, πυκνώνοντας και εμπλουτίζοντας διαρκώς το νέφος της γνώσης, που νέο γνωστικό περιεχόμενο παράγεται ακατάπαυστα από νέες έρευνες και συγκεντρώνεται ψηφιοποιημένο σε τεράστιες ποσότητες να υπάρχουν "θύλακες" πληροφορίας περίκλειστοι και απροσπέλαστοι; Ακόμα και εν μέσω αυτής της ιστορικά ανεπανάληπτης κοσμογονίας παραγωγής και διάχυσης γνώσης, φαίνεται πως ναι. Όσο κι αν ακούγεται αδύνατο ή παράταιρο κάτι τέτοιο, δεν περνά πια απαρατήρητο, ούτε και γίνεται πλέον δεκτό από την επιστημονική κοινότητα. Απογοητευμένοι από την αργή μετάβαση προς το καθεστώς της ανοιχτής πρόσβασης σε ότι αφορά τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, έντεκα εθνικοί οργανισμοί χρηματοδότησης ερευνών στην Ευρώπη διατράνωσαν πριν λίγες ημέρες τη βούλησή τους να μη δεχτούν άλλο τη συνέχιση αυτής της κατάστασης, θέτοντας μια ξεκάθαρη απαίτηση: η παραγόμενη γνώση πρέπει να είναι ελεύθερα προσβάσιμη στο κοινό.
Η άτυπη ομάδα, η οποία δαπανά από κοινού περίπου 7,6 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως για ερευνητικούς σκοπούς, θα απαιτήσει από το 2020 κάθε έγγραφο που προέρχεται από επιστημονική έρευνα και χρηματοδοτείται από τα μέλη της να είναι ελεύθερα προσβάσιμο σε κάθε ενδιαφερόμενο από τη στιγμή της δημοσίευσής του. Σε κοινή διακήρυξή τους στις 4 Σεπτεμβρίου, οι ευρωπαϊκοί εθνικοί οργανισμοί έρευνας κατέστησαν σαφές ότι δεν θα δέχονται πλέον το διάστημα των έξι έως δώδεκα μηνών "αποκλειστικότητας" που απαιτούν πολλά συνδρομητικά επιστημονικά περιοδικά πριν μια επιστημονική εργασία που δημοσιεύτηκε στις σελίδες τους καταστεί ελεύθερα προσβάσιμη στο κοινό. Η ομάδα των ευρωπαϊκών οργανισμών θα απαγορεύσει επίσης τη δημοσίευση εργασιών των μελών της στα λεγόμενα υβριδικά περιοδικά, τα οποία χρεώνουν συνδρομές αλλά και προσφέρουν πρόσβαση σε μεμονωμένες εργασίες με επιπλέον χρέωση.
Η κίνηση σημαίνει ότι επιστήμονες και ερευνητικές ομάδες που χρηματοδοτούνται από τους εθνικούς οργανισμούς έρευνας της Ευρώπης, ανάμεσά τους της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Ολλανδίας, όπως και από το Εθνικό Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής της Ιταλίας, θα πρέπει να απέχουν της δημοσίευσης των ερευνητικών εργασιών τους σε χιλιάδες επιστημονικά περιοδικά όπως τα "Nature", "Science", "Cell", "Lancet", εκτός κι αν οι εκδοτικοί οργανισμοί πίσω από αυτά αλλάξουν το επιχειρηματικό μοντέλο τους. Έχει ιδιαίτερη σημασία ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας υποστηρίζουν την κίνηση των εθνικών ερευνητικών οργανισμών, αν και δεν έχουν υιοθετήσει μέχρι στιγμής παρόμοιες απαιτήσεις για τις έρευνες που χρηματοδοτούνται από τις Βρυξέλλες. Ωστόσο, σε δήλωσή του ο επίτροπος για την Έρευνα, την Επιστήμη και την Καινοτομία Κάρλος Μοέδας πρότεινε να υιοθετηθεί μελλοντικά η πρωτοβουλία των έντεκα και μάλιστα προέτρεψε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να εγκρίνουν την προτεινόμενη αλλαγή καθεστώτος όσον αφορά τις επιστημονικές δημοσιεύσεις.
"Πιστεύουμε ότι αυτή η κίνηση μπορεί να σηματοδοτήσει μια ανατροπή. Η ιδέα ήταν να κάνουμε ένα μεγάλο αποφασιστικό βήμα, να μην καταλήξουμε σε ακόμα μια διακήρυξη προθέσεων" λέει ο Μαρκ Σιλτζ, πρόεδρος του Science Europe, της ένωσης επιστημονικών οργανώσεων που εδρεύει στις Βρυξέλλες και βοήθησε στον συντονισμό του όλου εγχειρήματος. Η κωδική ονομασία του είναι Plan S, όπου "S" σημαίνει -μεταξύ άλλων- "Stop the paywalls", δηλαδή τις "κλειδωμένες" σελίδες των ιστότοπων επιστημονικών δημοσιεύσεων όπου ακόμα και οι εγγεγραμμένοι συνδρομητές πρέπει να πληρώσουν για να αποκτήσουν πρόσβαση. Βεβαίως, η μέθοδος έχει αποδειχθεί πετυχημένη εκδοτικά για την ευρύτερη βιομηχανία των media και δη εκείνων του Διαδικτύου. Οι συνδρομές για επί πληρωμή ενημερωτικό και άλλο περιεχόμενο στο Ίντερνετ βρίσκονται σε σταθερά ανοδική πορεία. "Πιστεύω ακράδαντα ότι τα paywalls αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του μέλλοντος της δημοσιογραφίας" είχε πει πρόσφατα ο δημοσιογράφος Νικ Τόμσον του "Wired", του πρώτου διαδικτυακού μέσου που καθιέρωσε συνδρομή. Για άλλους όμως, πρόκειται για μια μέθοδο που βρίσκεται σε αντίφαση με τον πρωταρχικό ρόλο της δημοσιογραφίας: να ενημερώνει και να διδάσκει για σημαντικά θέματα. Όταν οι ηλεκτρονικές εκδόσεις των εφημερίδων σου επιτρέπουν την ελεύθερη πρόσβαση σε δημοσιεύματά τους θεωρώντας πως αυτά είναι τα πολύ σημαντικά, είναι σαν να σου λένε ότι τα υπόλοιπα δεν είναι και τόσο, παρ’ όλα αυτά σε χρεώνουν για να μπορέσεις να τα διαβάσεις. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια επιχειρηματική φιλοσοφία πιο "ανάποδη" από αυτή...
"Αλλαγή οικοσυστήματος"
Η κίνηση των εθνικών ερευνητικών οργανισμών της Ευρώπης να σπάσουν το ταμπού της "αποκλειστικότητας" για τις επιστημονικές δημοσιεύσεις θα μπορούσε να προκαλέσει αναταραχή στην εκδοτική βιομηχανία και να δώσει ώθηση στην ιδέα της ελεύθερης πρόσβασης σε περιεχόμενο και γνώση, λέει στο "Science" ο Ραλφ Σίμερ, διευθυντής του Τμήματος Επιστημονικών Πληροφοριών της ψηφιακής βιβλιοθήκης Μαξ Πλανκ στο Μόναχο. "Θα αυξήσει την πίεση προς τους εκδότες αλλά και προς τους συνειδητοποιημένους μεμονωμένους ερευνητές πείθοντάς τους ότι είναι δυνατή η αλλαγή οικοσυστήματος" τονίζει χαρακτηριστικά. Ο Πίτερ Σούμπερ, διευθυντής του Γραφείου της Βιβλιοθήκης του Χάρβαρντ για την Ακαδημαϊκή Κοινότητα, χαρακτήρισε το σχέδιο των ευρωπαϊκών οργανισμών "αξιοθαύμαστα ισχυρό".
Σύμφωνα με το Plan S, οι συγγραφείς επιστημονικών δημοσιεύσεων θα έχουν το copyright των εργασιών τους, τις οποίες θα δημοσιεύουν στο πλαίσιο ενός "συστήματος αδειοδότησης" που θα επιτρέπει την ελεύθερη επαναχρησιμοποίησή τους. Οι οργανισμοί χρηματοδότησης ερευνών θα περιορίσουν τις αμοιβές που καταβάλλονται για δημοσιεύσεις σε περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης στη βάση ενός τιμοκαταλόγου που θα καθοριστεί μελλοντικά.
Φυσικά, οι παραδοσιακοί εκδότες δυσανασχετούν. Η πρωτοβουλία "υπονομεύει δυνητικά ολόκληρο το εκδοτικό σύστημα των επιστημονικών δημοσιεύσεων" διατείνεται ο εκπρόσωπος του οίκου Springer Nature που εκδίδει περισσότερα από 3.000 επιστημονικά περιοδικά. "Η εφαρμογή ενός τέτοιου σχεδίου θα διαταράξει την ακαδημαϊκή επικοινωνία, θα προσφέρει κακές υπηρεσίες στους ερευνητές και θα πλήξει την ακαδημαϊκή ελευθερία" λέει από την πλευρά του εκπρόσωπος της AAAS, της Αμερικανικής Ένωσης για την Πρόοδο της Επιστήμης η οποία εκδίδει το "Science".
Η Ευρώπη έχει αναλάβει ηγετικό ρόλο στην προώθηση της ιδέας της ανοιχτής πρόσβασης τα τελευταία χρόνια. Σε σύνοδό τους το 2016 οι υπουργοί Έρευνας, Καινοτομίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας της Ε.Ε. έθεσαν ως στόχο το 2020 όλες οι νέες ερευνητικές εργασίες να είναι ελεύθερα προσβάσιμες. Σημειωτέον ότι το Plan S έρχεται σε μια στιγμή που τα ακαδημαϊκά ιδρύματα πολλών ευρωπαϊκών χωρών επιδιώκουν να καταστήσουν ελευθέρας πρόσβασης περισσότερες επιστημονικές δημοσιεύσεις τους, γεγονός που έχει οδηγήσει τις διοικήσεις τους σε σκληρές διαπραγματεύσεις με τους ακαδημαϊκούς εκδότες. Ο Elsevier, ο μεγαλύτερος ακαδημαϊκός εκδοτικός οίκος του κόσμου, διέκοψε πρόσφατα την online πρόσβαση στα περιοδικά του στη Γερμανία και τη Σουηδία καθώς κοινοπραξίες εργαστηρίων και πανεπιστημίων στις χώρες αυτές αρνήθηκαν να υποχωρήσουν στην απόφασή τους να υιοθετήσουν το μοντέλο της ανοιχτής πρόσβασης.
