Του Χρήστου Τεάζη*
Ένα από τα κομβικής σημασίας χαρακτηριστικά των επερχόμενων προεδρικών / βουλευτικών εκλογών στην Τουρκία δεν αφορά την εκλογή ή μη του νυν Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν από τον πρώτο ή τον δεύτερο γύρο, ούτε το ποσοστό που θα
αποσπάσει. Κομβικής σημασίας γεγονός αποτελεί το ότι οι συμμαχίες των κομμάτων καταδεικνύουν με τον πιο σαφή τρόπο τον μετασχηματισμό του τουρκικού πολιτικού συστήματος, από το ευρωπαϊκό μοντέλο προεδρευομένης δημοκρατίας και πολυκομματικού συστήματος, σε δίπολο, όπως το αμερικανικό πρότυπο Ρεπουμπλικανοί - Δημοκρατικοί.
Το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν συμμάχησε με το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης του Ντεβλέτ Μπαχτσελί και το Κόμμα της Μεγάλης Ενότητας του Μουσταφά Ντεστιτζί, με την ονομασία Τζουμχούρ (Cumhur ittifakı). Ο όρος αυτός έχει καθιερωθεί στην πολιτική ατζέντα της Τουρκίας ως Ρεπουμπλικανοί. Από την άλλη πλευρά έχουμε τα κόμματα της αντιπολίτευσης: Το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα του Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, το Καλό Κόμμα της Μεράλ Ακσενέρ και το Κόμμα της Ευτυχίας του Τεμέλ Καραμολάογλου ως Λαϊκή / Θρησκευτική Συμμαχία (MILLET ittifakı) ή Δημοκρατικοί.
Το ενδιαφέρον είναι ότι στην πτέρυγα των Ρεπουμπλικανών κοινός υποψήφιος είναι ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ενώ οι Δημοκρατικοί, μολονότι συμφώνησαν να κατέβουν σε συμμαχία στις βουλευτικές εκλογές, στις προεδρικές το κάθε κόμμα από την ομώνυμη συμμαχία κατεβαίνει με τους δικούς του υποψηφίους ανεξάρτητα.
Συγκεκριμένα, ο Μουχαρέμ Ιντζέ με το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, η Μεράλ Ακσενέρ με το Καλό Κόμμα και ο Τεμέλ Κοραμολάογλου με το Κόμμα της Ευτυχίας. Τίθεται το εξής ερώτημα: Γιατί δεν συμφώνησαν σε από κοινού υποψήφιο για τις προεδρικές εκλογές; Θεωρώ ότι το πολιτικό πρόσωπο που θα ηγηθεί των Δημοκρατικών στο απώτερο μέλλον δεν θα θα προέρχεται από την αντιπολίτευση, αλλά θα είναι πρόσωπο του οποίου οι αντιλήψεις θα είναι σύμφωνες με την ιδεολογία που δημιούργησε η νοοτροπία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια.
Άλλωστε η μη ευόδωση της πρότασης του αρχηγού του ισλαμικού Κόμματος της Ευτυχίας υπέρ του πρώην Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας Αμπντουλάχ Γκιούλ ως υποψήφιου προέδρου των Δημοκρατικών σηματοδοτεί με τον πιο απλό και ξεκάθαρο τρόπο το γεγονός ότι μετά τις εκλογές, έστω και στην περίπτωση που δεν ηγηθεί ο Γκιούλ των Δημοκρατικών, το πρόσωπο που τελικά θα επιλεγεί θα είναι -όπως τόνισα και προηγουμένως- της νοοτροπίας του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.
Όμως στο σημείο αυτό θα είναι χρήσιμο να διευκρινίσουμε το κοινωνικοοικονομικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της Τουρκίας, καθώς και το κυρίαρχο ιδεολογικό περίβλημα του πολιτικού της συστήματος κατά τις επόμενες δεκαετίες.
Η 1η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση του 1920 και η 2η ομάδα
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις ιδεολογικές ρίζες του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, καθώς επίσης το ιδεολογικό περίβλημα της Νέας Τουρκίας του 1920, θα πρέπει να ανατρέξουμε στην 1η Εθνοσυνέλευση του 1920. Στην Εθνοσυνέλευση αυτή υπήρχαν δύο ομάδες, η 1η ομάδα και η 2η ομάδα.
Η 1η ομάδα, με πολιτικό εκφραστή το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα και ηγέτη τον Μουσταφά Κεμάλ, ήταν η ομάδα της οποίας η νοοτροπία αποτέλεσε τη βάση της ιδρυτικής φιλοσοφίας της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1920. Πρόκειται για την ομάδα που διαμόρφωσε τις κόκκινες γραμμές πάνω στις οποίες κινήθηκε το κοινωνικοοικονομικό και κοινωνικοπολιτικό σύστημα στην Τουρκία από το 1923 μέχρι τη 16η Απριλίου 2017, ημερομηνία διεξαγωγής του δημοψηφίσματος κατά την οποία το 51% του τουρκικού λαού είπε ΝΑΙ στο προεδρικό σύστημα.
Η 2η ομάδα ήταν αυτή της οποίας η νοοτροπία ήταν αντιπολιτευτική στην ιδρυτική φιλοσοφία της Τουρκικής Δημοκρατίας του 1923 και η οποία αναδύθηκε εκφραζόμενη πολιτικά από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης και τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ένας εκ των ιδεολόγων της 2ης ομάδας ήταν ο Χουσεΐν Αβνί Ουλάς, ο οποίος εκδυτικοποίησε / αμερικανοποίησε το πρόγραμμα της 2ης ομάδας, δηλαδή αντί της χρήσης του όρου "χαλιφάτο" χρησιμοποίησε τον όρο "εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας από τον λαό", και αντί οι ισλαμικές αξίες να είναι εμφανείς στην κοινωνία χρησιμοποίησε τον όρο "θρησκευτικές ελευθερίες". Και τα δύο αυτά συνθήματα αποτέλεσαν μέρος του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης με την άνοδό του στην εξουσία το 2002.
Η νοοτροπία της 2ης ομάδας συγκροτεί το ιδεολογικό πλαίσιο πάνω στο οποίο θα κινηθεί το νέο κοινωνικοοικονομικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της Νέας Τουρκίας. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο Ρετζέπ Ταγγίπ Ερντογάν δήλωσε πως η Βουλή που θα προκύψει μετά τις εκλογές θα είναι συντακτική, χαρακτηριστικό της 1ης Εθνοσυνέλευσης. Επίσης ο υποψήφιος Πρόεδρος με το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα Μουχαρέμ Ιντζέ πραγματοποίησε την πρώτη του προεκλογική συγκέντρωση έξω από το κτήριο της 1ης Εθνοσυνέλευσης. Εκτιμώ πως η κίνηση αυτή του Ιντζέ έχει συμβολική σημασία: σημαίνει μη αποδοχή της ιδρυτικής φιλοσοφίας του 1923 και αποδοχή της νέας πολιτειακής νοοτροπίας.
Το νέο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο
Το ισλάμ στην Τουρκία μέχρι το 1980 είχε ένα πολύ σημαντικό γνώρισμα: κινούνταν "ανεξάρτητα’’ από την επίσημη καπιταλιστική νοοτροπία ή τον προτεσταντικό τρόπο σκέψης του καπιταλισμού. Όπως ανέφερα στο βιβλίο μου το 2009, η ανεξαρτητοποίηση αυτή του ισλαμικού κεφαλαίου (αποκαλούμενου και Τίγρεις της Ανατολίας) έληξε μερικώς το 1980 με την εφαρμογή του νεοφιλελευθερισμού επί πρωθυπουργίας Τουργκούτ Οζάλ και οι Τίγρεις της Ανατολίας αφομοιώθηκαν πλήρως από το 2002 και μετά με την άνοδο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.
Από το 2002 και μετά το ισλάμ, το οποίο βρισκόταν κρυμμένο στην ιδιωτική σφαίρα,
μεταπήδησε στον δημόσιο βίο και ερχόμενο σε επαφή με το προτεσταντικό πνεύμα του καπιταλισμού άρχισε να προτεσταντοποιείται / αμερικανοποιείται / εκκοσμικεύεται. Αξίζει να σημειωθεί η εμφάνιση του κινήματος των αντικαπιταλιστών μουσουλμάνων, όπου για
πρώτη φορά η μαρξιστική ορολογία άρχισε να συζητιέται έντονα σε ισλαμικούς κύκλους.
Η εμφάνιση περιοδικών μόδας με μοντέλα να φορούν μαντήλα και η υιοθέτηση με αυξανόμενο ρυθμό δυτικών / αμερικανικών προτύπων καταναλωτικής συμπεριφοράς συνέβαλαν αποφασιστικά στην προτεσταντοποίηση / αμερικανοποίηση του ισλάμ στην Τουρκία.
Επίσης η δήλωση του Ερντογάν περί επικαιροποίησης του ισλάμ, όπως επίσης και η άνοδος του ποσοστού της αθεΐας στα θρησκευτικά σχολεία (σύμφωνα με τα στοιχεία ημερίδας της εκπαιδευτικής διεύθυνσης Ικονίου), είναι γεγονότα που δεν χρήζουν άλλης ερμηνείας από αυτήν που αναφέραμε πιο πάνω.
Το νέο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο
Το ισλαμικό κίνημα στην Τουρκία ενισχύθηκε μέσα από το σχέδιο Μάρσαλ. Το σχέδιο Μάρσαλ δεν ήταν μόνο ένα σχέδιο ενάντια στον κομμουνισμό, αλλά ήταν και παραμένει σχέδιο αμερικανοποίησης των χωρών που βοήθησε οικονομικά η Αμερική. Η Τουρκία αποτελεί τέτοιο παράδειγμα αμερικανοποίησης, προτεσταντοποιώντας / αμερικανοποιώντας το ισλάμ μαζί με την υιοθέτηση σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο του πολιτειακού μοντέλου της Αμερικής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το πολιτικό σύστημα της Τουρκίας άρχισε να μετασχηματίζεται σε δικομματικό σύστημα, σε Ρεπουμπλικανούς και Δημοκρατικούς.
Κατατάξαμε πιο πάνω τον Ερντογάν ως Ρεπουμπλικανό και τα κόμματα της αντιπολίτευσης ως Δημοκρατικούς. Ο Ερντογάν, μέχρι τη 15η Ιουλίου 2016, στο πλαίσιο της δημιουργίας του δικομματικού συστήματος, λειτουργούσε ως Δημοκρατικός, δηλαδή δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τον εκδημοκρατισμό της κοινωνίας. Όμως μετά τη 15η Ιουλίου 2016 ο Ερντογάν έγινε Ρεπουμπλικανός μετασχηματίζοντας πλέον τις πολιτικές δομές προς το νέο σύστημα.
Όμως το βασικότερο γνώρισμα που θα έχει η Νέα Τουρκία είναι ότι ο συνδετικός κρίκος της κοινωνίας δεν θα είναι πλέον το εθνικό στοιχείο, αλλά το θρησκευτικό, δηλαδή το ισλάμ, ένα προτεσταντικό / αμερικανικό ισλάμ. Έτσι το ισλάμ αυτού του είδους θα αποτελέσει τη βάση του δικομματικού συστήματος, δηλαδή Ρεπουμπλικανός / μουσουλμάνος και Δημοκρατικός / μουσουλμάνος. Άλλωστε ο συνασπισμός των κομμάτων της αντιπολίτευσης λέγεται Μιλέτ, όρος καθαρά θρησκευτικός. Ο Μουχαρέμ Ιντζέ, σε κάθε προεκλογική του συγκέντρωση λέει "με τη θέληση του Αλλάχ και την άδεια του μιλέτ (δηλαδή των μουσουλμάνων)...".
Ο ρόλος του Κόμματος της Ευτυχίας
Ένα κόμμα όπως το ισλαμικό Κόμμα της Ευτυχίας, που στις τελευταίες εθνικές εκλογές πήρε 0,60%, πώς είναι δυνατόν να πάρει την πρωτοβουλία για τη συνένωση των κομμάτων της αντιπολίτευσης και να προτείνει ως υποψήφιο για τις προεδρικές εκλογές τον Αμπντουλάχ Γκιούλ; Η απάντηση είναι απλή: το Κόμμα της Ευτυχίας αποτελεί το κόμμα το οποίο εκφράζει την ιδεολογία της θρησκευτικής άποψης του Νετζμετίν Ερμπακάν, του ιδεολογικού πατέρα του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Το Κόμμα της Ευτυχίας έχει κύριο ρόλο να περιβάλει με το νέο είδους ισλάμ τα κόμματα της αντιπολίτευσης, δίνοντας ισλαμικό περιεχόμενο στους Δημοκρατικούς.
Ο ρόλος του κουρδικού κόμματος HDP
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κουρδικό κόμμα HDP, που, ενώ μέχρι το 2015 είχε ως χαρακτηριστικό την κουρδική εθνική ταυτότητα, μετά το 2015 απομακρύνθηκε η πτέρυγα που προέβαλλε πρωτίστως το εθνικό στοιχείο και αντ' αυτής ενισχύθηκε η κουρδομουσουλμανική πτέρυγα, καθώς πολλά στελέχη είχαν στο παρελθόν άριστες σχέσεις με το ισλαμικό κίνημα.
Στις επερχόμενες εκλογές, αν το κόμμα αυτό δεν κατορθώσει να ξεπεράσει το εκλογικό φράγμα του 10%, τότε οι Ρεπουμπλικανοί ή οι Δημοκρατικοί θα έχουν στη Βουλή την πλειοψηφία των 400 εδρών για να προχωρήσουν στις συνταγματικές αλλαγές. Στην περίπτωση, όμως, που μπει στη Βουλή, οι Ρεπουμπλικανοί ή οι Δημοκρατικοί θα χρειαστούν τις ψήφους του HDP για τις συνταγματικές αλλαγές, πράγμα που μπορεί να επιφέρει ρήξη μεταξύ του Ερντογάν και του Μπαχτσελί. Θεωρώ ότι στην περίπτωση αυτή οι Κούρδοι θα συμμαχήσουν με τον Ερντογάν.
Η "προσωπικότητα" ως μέσο νομιμοποίησης του νέου συστήματος
Στο σημείο αυτό κρίνουμε χρήσιμο να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με τον ρόλο της προσωπικότητας στην Τουρκία κάνοντας τις εξής δύο επισημάνσεις: Πρώτον, όταν αναφερόμαστε σε μετασχηματισμό αναφερόμαστε σε μετασχηματισμό, της κοινωνίας και όχι μετασχηματισμό προσωπικότητας. Ο Ερντογάν δεν είναι ο δημιουργός αυτού του μετασχηματισμού, ο οποίος ξεκίνησε, όπως αναφέραμε, με την εφαρμογή του σχεδίου Μάρσαλ, αλλά φορέας αυτής της διαδικασίας μετασχηματισμού και, δεύτερον, ο μέσος Τούρκος θέλει να βλέπει έναν ηγέτη ισχυρό, με πυγμή, για να αποδεχτεί οτιδήποτε.
Αν χρειαστεί να κάνουμε έναν παραλληλισμό με την προσωπικότητα του Μουσταφά Κεμάλ, θα πρέπει να πούμε πως και οι δύο ισχυρές προσωπικότητες, του Μουσταφά Κεμάλ και του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ήταν και είναι φορείς νομιμοποίησης συστήματος. Ο Μουσταφά Κεμάλ ίδρυσε
μια Τουρκία που ο βασικός πυλώνας αξιών της πήγαζε από την Ευρώπη, και συγκεκριμένα από τον γαλλικό τύπο εκκοσμίκευσης, ο δε Ερντογάν θα ιδρύσει τη Νέα Τουρκία, της οποίας ο πυλώνας αξιών πηγάζει από την Αμερική, υιοθετώντας τον αγγλοσαξονικό τύπο εκκοσμίκευσης.
Τελικές παρατηρήσεις
Η Τουρκία, με τις επερχόμενες εκλογές, μπαίνει και στην πράξη πλέον στο προεδρικό σύστημα, πολύ κοντά στην αμερικανική λογική. Οι συμμαχίες των κομμάτων και η εμφάνιση του δίπολου Ρεπουμπλικανοί - Δημοκρατικοί αποτελεί την πιο τρανή απόδειξη. Ανεξάρτητα από το ποιος θα κερδίσει τις εκλογές ή πώς θα διαμορφωθούν οι δυνάμεις των Ρεπουμπλικανών και των Δημοκρατικών στην Τουρκία την επόμενη πενταετία, η Βουλή αυτή θα χαρακτηριστεί ως η 2η Εθνοσυνέλευση και θα έχει συντακτικό χαρακτήρα, όπως είχε δηλώσει ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Εκτιμώ ότι ο Ερντογάν είναι ο μοναδικός που μπορεί να εδραιώσει το νέο σύστημα. Όμως η ομαλοποίηση του συστήματος θα γίνει κατά τη μετά Ερντογάν εποχή.
* Ο Χρήστος Ν. Τεάζης είναι λέκτορας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Άγκυρας και καθηγητής LIBRA Πανεπιστήμιο Maine (Farmington)
