Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Του Gavan McCormack *
Παρ' όλο που «Τσερνομπίλ» είναι η πρώτη λέξη που έρχεται στο μυαλό μας όταν αναφερόμαστε σε πυρηνική καταστροφή, το ατύχημα στη Φουκοσίμα είναι πιο κοντινό μας και ώς ένα βαθμό πιο τρομακτικό. Ο σεισμός και το τσουνάμι της 11ης Μαρτίου 2011 προκάλεσαν μια καταστροφή που όμως τα αποτελέσματά της πολλαπλασιάστηκαν εξαιτίας λανθασμένων ανθρώπινων αποφάσεων. Επιστροφή μέσα από το αρχείο μας στον Απρίλιο του 2011.
Μόλις μία δεκαετία μετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, την εποχή της «Ατομικής Ενέργειας για την Ειρήνη» του Αμερικανού Προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, η Ιαπωνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας άρχισε να προετοιμάζει το έδαφος. Το μακροπρόθεσμο πυρηνικό πρόγραμμα που ξεκίνησε το 1967 προέβλεπε ήδη την ανακύκλωση των πυρηνικών καυσίμων και το πρόγραμμα του αναπαραγωγικού αντιδραστήρα. Από τότε, η παραγωγή πυρηνικής ενέργειας αυξανόταν διαρκώς, για να τροφοδοτεί ολοένα μεγαλύτερα τμήματα του εθνικού δικτύου. Από το 3% της συνολικής παραγωγής ενέργειας το 1973, την περίοδο της πρώτης πετρελαϊκής κρίσης, η πυρηνική ενέργεια έφθασε να αντιπροσωπεύει το 26% το 2008, ενώ σήμερα καλύπτει το 29%. Το 2006, το υπουργείο Οικονομίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας (ΜΕΤΙ) εγκαινίαζε τη «νέα ενεργειακή πολιτική» του, με στόχο να μετατρέψει την Ιαπωνία σε πυρηνική δύναμη (genshiryoku rikkoku). Το φύλλο πορείας προέβλεπε την ανάπτυξη της παραγωγής πυρηνικής, υδροηλεκτρικής και άλλων ανανεώσιμων μορφών ενέργειας (με την πυρηνική ενέργεια να έχει το μεγαλύτερο μερίδιο), ώστε να γίνει δυνατή η κάλυψη του 50% των ενεργειακών αναγκών της χώρας το 2020 και του 70% το 2030. Στο πλαίσιο του σχεδίου για τις βασικές ενεργειακές ανάγκες, το οποίο καταρτίστηκε το 2010, εννέα νέοι πυρηνικοί αντιδραστήρες θα κατασκευάζονταν μέχρι το 2020 (από τη δεκαετία του 1970 δεν έχει κατασκευαστεί κανένας) και συνολικά δεκατέσσερις μέχρι το 2030. Παράλληλα, η απόδοση των σημερινών αντιδραστήρων έπρεπε να αυξηθεί από το 60% της δυναμικότητας παραγωγής τους το 2008 στο 85% το 2020 και, τέλος, στο 90% το 2030.
Το όνειρο της αιώνιας και ανεξάντλητης ενέργειας ενέπνευσε γενεές και γενεές στελεχών της ιαπωνικής γραφειοκρατίας. Σε κοντινή απόσταση από τον αντιδραστήρα πλουτωνίου του Μοντζού, το θεματικό πάρκο που είναι αφιερωμένο στον πυρηνικό σταθμό της Τσουρούγκα («Aquatom Nuclear Theme Park - Science Museum») υποδέχεται τους επισκέπτες του με τον εξής πρόλογο: «Η Ιαπωνία είναι φτωχή σε φυσικούς πόρους... Γι' αυτό ο πυρηνικός αντιδραστήρας πλουτωνίου του Μοντζού είναι απαραίτητος. Γιατί το πλουτώνιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για χιλιάδες χρόνια».
Δισεκατομμύρια επί δισεκατομμυρίων γεν έχουν επενδυθεί σε προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης, ενώ κολοσσιαίοι συμπληρωματικοί προϋπολογισμοί κατευθύνθηκαν στην κατασκευή γιγάντιων βιομηχανικών συμπλεγμάτων. Εάν τα στοιχεία της Ομοσπονδίας Εταιρειών Ηλεκτρισμού είναι αξιόπιστα, ο πυρηνικός σταθμός του Ροκάσο, στο βόρειο τμήμα της επαρχίας Χονσού, έχει κοστίσει, στα σαράντα έτη της λειτουργίας του, το ποσό των 19 τρισεκατομμυρίων γεν, το οποίο είναι αρκετό για να του αποφέρει τον τίτλο της ακριβότερης πυρηνικής εγκατάστασης για πολιτικούς σκοπούς στην Ιαπωνία και, πιθανότατα, σε ολόκληρο τον κόσμο.
Η χώρα δραστηριοποιείται σε όλα τα στάδια της αλυσίδας της πυρηνικής καύσης. Κατασκευάζει εργοστάσια επεξεργασίας των πυρηνικών αποβλήτων, χρησιμοποιεί ως καύσιμο ένα μείγμα πλουτωνίου (όπως συμβαίνει, από τα τέλη του 2010, στον αντιδραστήρα νούμερο 3 του εργοστασίου Φουκουσίμα-Νταΐτσι) και αποθηκεύει μεγάλους όγκους ραδιενεργών καταλοίπων χαμηλής ακτινοβολίας. Εξάλλου, η Ιαπωνία δραστηριοποιείται στην τελειοποίηση του αναπαραγωγικού αντιδραστήρα, μιας τεχνολογίας τόσο περίπλοκης και τόσο ακριβής που, προς το παρόν, οι υπόλοιπες χώρες την έχουν αφήσει κατά μέρος, θεωρώντας την άπιαστο όνειρο. Από την προετοιμασία του καυσίμου μέχρι την κατασκευή και τη λειτουργία των αντιδραστήρων, από τον διαχωρισμό των ραδιενεργών αποβλήτων μέχρι την επεξεργασία και την αποθήκευσή τους, κάθε στάδιο του κύκλου παρουσίαζε προβλήματα πολύ πριν το τσουνάμι σκεπάσει το εργοστάσιο της Φουκουσίμα.
Μέχρι τις 11 Μαρτίου 2011, η Ιαπωνία αριθμούσε πενήντα τέσσερις πυρηνικούς αντιδραστήρες σε λειτουργία. Και η επιλογή της αποθήκευσης ραδιενεργών αποβλήτων τόσο υψηλής τοξικότητας και τόσο μεγάλης διάρκειας ζωής σε δεξαμενές δίπλα στους αντιδραστήρες αποδείχτηκε μοιραίο σφάλμα.
Πριν από τη Φουκουσίμα, και άλλα πολύ γνωστά πυρηνικά εργοστάσια είχαν προκαλέσει σοβαρές ανησυχίες. Στις 16 Ιουλίου 2007, το μεγαλύτερο πυρηνικό εργοστάσιο στον κόσμο, ο σταθμός Κασιβαζάκι στη Νιιγκάτα, του οποίου οι επτά αντιδραστήρες παράγουν 8.000 μεγαβάτ (MW), άντεξε σε σεισμό έντασης 6,8 Ρίχτερ, ενώ δεν είχε σχεδιαστεί για να δέχεται τόσο ισχυρές δονήσεις. Το περιστατικό αποκάλυψε ότι το κτήριο είχε χτιστεί πάνω σε άγνωστο μέχρι τότε σεισμικό ρήγμα. Μολονότι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, αποφεύχθηκαν τα χειρότερα, διαπιστώθηκαν διάφορες δυσλειτουργίες: διαλυμένοι αγωγοί, φωτιές και διαρροή ραδιενεργών σωματιδίων στη θάλασσα και στον αέρα. Το εργοστάσιο Χαμαόκα, στην περιοχή Σιζουόκα, 190 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Τόκιο, διαθέτει πέντε αντιδραστήρες. Είναι και αυτό χτισμένο σε σεισμογενή περιοχή (στο σημείο σύγκρουσης των λιθοσφαιρικών πλακών Ευρασίας, Φιλιππίνων-Ειρηνικού και Βόρειας Αμερικής), στην οποία οι επιστήμονες αναμένουν σεισμικά γεγονότα στο προσεχές μέλλον. Σχετικά με ένα τέτοιο ενδεχόμενο, η εταιρεία απαντά ότι έχουν ληφθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα για να αντέξει η μονάδα σε σεισμό έντασης 8,5 ρίχτερ, δηλαδή όσο και το μέγεθος του ισχυρότερου σεισμού που έχει καταγραφεί στην περιοχή. Η σεισμική δόνηση 9 ρίχτερ που έπληξε τη Φουκουσίμα ακύρωσε μέσα σε λίγα λεπτά αυτούς τους υπολογισμούς. Εάν ένα τέτοιο γεγονός συνέβαινε στη Χαμαόκα, 30 εκατομμύρια άνθρωποι έπρεπε να εγκαταλείψουν την περιοχή.
Αυτή την περίοδο, ένα άλλο σχέδιο ξεσηκώνει αντιδράσεις. Δύο πυρηνικοί αντιδραστήρες προβλέπεται να κατασκευαστούν στο Καμινοσέκι, μια μικρή κοινότητα 3.700 κατοίκων στα νότια του φυσικού πάρκου της Εσωτερικής Θάλασσας, 80 χιλιόμετρα από τη Χιροσίμα. Η έναρξη των εργασιών έχει προσδιοριστεί για το 2018 στον πρώτο αντιδραστήρα και για το 2022 στον δεύτερο. Έπειτα από τριάντα χρόνια καθυστερήσεων και αναβολών, οι οποίες οφείλονται κυρίως στην έντονη αντίθεση των κατοίκων, ιδιαίτερα της μικρής κοινότητας ψαράδων του νησιού Ιβαϊσίμα, που βρίσκεται σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από το μελλοντικό εργοστάσιο, πέρυσι ξεκίνησε η εκχέρσωση του χώρου και η επιχωμάτωση τμημάτων της ακτής. Από τότε, τα επεισόδια μεταξύ αλιευτικών σκαφών, κανό, καγιάκ, από τη μία πλευρά, και πλοίων της εταιρείας, από την άλλη, πολλαπλασιάζονται. Υπό το φως των πρόσφατων γεγονότων στη Φουκουσίμα, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την κυβέρνηση να επεμβαίνει για να διαλύσει όσους διαμαρτύρονται. Αντιθέτως, ο νομάρχης της περιοχής ζήτησε πρόσφατα τη διακοπή των εργασιών.
Σήμερα, η Ιαπωνία έχει πέσει θύμα καταστροφικών σφαλμάτων εκτίμησης και παράνομων πρακτικών, που διαμόρφωσαν την ιστορία της τα τελευταία πενήντα χρόνια. Από τα πλαστά έγγραφα, την υποβάθμιση των κινδύνων και τις «μαγειρεμένες» εκθέσεις μέχρι την εξαπάτηση των επιθεωρητών πυρηνικής ασφάλειας και την πλήρη έλλειψη διαφάνειας για τα διάφορα ατυχήματα και τις επείγουσες διακοπές στη λειτουργία των εργοστασίων, κανένα νόμιμο ή άνομο μέσο δεν έμεινε αναξιοποίητο προκειμένου να συνεχιστούν οι ίδιες επιλογές. Η εικόνα μιας από τις πιο προηγμένες επιστημονικά και τεχνολογικά χώρες να προσπαθεί να συγκρατήσει μια διαδικασία πυρηνικής τήξης με μέσα τόσο εξευτελιστικά, όπως οι ρίψεις νερού με κουβάδες, οδηγεί τον ιαπωνικό λαό και, μαζί του, τους λαούς όλου του κόσμου να αναρωτηθούν: ποια χώρα, ανάμεσα σε όλες εκείνες που έλαβαν από τις Ηνωμένες Πολιτείες την υπόσχεση της πυρηνικής αναγέννησης, θα τα κατάφερνε καλύτερα σε τέτοιες συνθήκες;
Παρά την καταστροφή της Φουκουσίμα, που συνεχίζει να αποτελεί απειλή, η εγκατάλειψη της πυρηνικής ενέργειας δεν θα συμβεί αύριο. Η ιαπωνική ιθύνουσα τάξη θα συνεχίσει να επιδιώκει την κατοχύρωση ηγετικού ρόλου στο παγκόσμιο στερέωμα. Θα συνεχίσει, επίσης, να αντιμετωπίζει την πυρηνική ενέργεια ως μια ανεξάντλητη και καθαρή μορφή ενέργειας, ικανή να λύσει το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, και θα επιδιώξει τη διατήρηση της δύναμης πυρηνικής αποτροπής (στρατιωτικός βραχίονας των ΗΠΑ στον Ειρηνικό). Αντίθετα, μεγάλο μέρος της ιαπωνικής κοινωνίας τρέφει τελείως διαφορετικές προσδοκίες. Πυκνώνουν οι φωνές που επισημαίνουν την επείγουσα ανάγκη εφαρμογής μιας πραγματικά δημοκρατικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων για την απομάκρυνση των πυρηνικών όπλων από το έδαφος της χώρας και τον προγραμματισμό εγκατάλειψης της πυρηνικής ενέργειας για πολιτικούς σκοπούς. Οι διεκδικήσεις αφορούν, επίσης, την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τον τερματισμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και την ανακύκλωση στα υπάρχοντα υλικά.
Στη διελκυστίνδα που φέρνει αντιμέτωπες μια γραφειοκρατία προσδεδεμένη με ζήλο στην ιδέα της πυρηνικής Ιαπωνίας και μια κοινωνία των πολιτών ανυπόμονη για την ανάδυση νέων κοινωνικών, οικονομικών και οικολογικών δεδομένων, υπάρχει το πριν και το μετά την 11η Μαρτίου 2011.
Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στη διεύθυνση: http://monde-diplomatique.gr/?p=2710
* Ο Gavan McCormack είναι ομότιμος καθηγητής στο Australian National University.
