Της Αιμιλίας Βουλβούλη*
Μία είδηση που αποτέλεσε έκπληξη για πολλούς εμφανίστηκε πριν λίγες μέρες στα ειδησεογραφικά πρακτορεία σχετικά με το ενδεχόμενο της υποψηφιότητας του Αμπντουλάχ Γκιουλ για την προεδρία της χώρας, όχι όμως με το κυβερνών Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) που συνίδρυσε πριν από 17 χρόνια μαζί με τον σημερινό Πρόεδρο της χώρας Ρ.Τ. Ερντογάν, αλλά ως κοινός υποψήφιος της αντιπολίτευσης. Να σημειωθεί ότι ο Γκιουλ είχε διατελέσει και στο παρελθόν Πρόεδρος της Τουρκίας, εκλεγμένος όμως τότε από την Τουρκική Εθνοσυνέλευση και όχι με απευθείας λαϊκή ψήφο.
Η έκπληξη έγκειται στο ότι ο Γκιουλ, αποτελούσε μέχρι πρόσφατα μία από τις ηγετικές φυσιογνωμίες του κυβερνώντος κόμματος και έναν από τους στυλοβάτες του μετασχηματισμού της χώρας στα χρόνια της διακυβέρνησής της από το ΑΚΡ. Εκτός όμως από αυτό, ο πρώην Πρόεδρος της χώρας είναι ένας «ισλαμιστής», γεγονός που καθιστά αυτή την υποψηφιότητα παράδοξη αν σκεφτεί κανείς ότι το μεγαλύτερο κόμμα της αντιπολίτευσης είναι το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP), το κόμμα του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ), που υπήρξε όχι απλώς ιδρυτής του τουρκικού κράτους αλλά κυρίως ιδρυτής του κοσμικού τουρκικού κράτους. Το ίδιο το σήμα του κόμματος, το κόκκινο φόντο με τα έξι τόξα (altı ok) που συμβολίζουν τις έξι αρχές του κεμαλισμού, μία από τις οποίες είναι και η κοσμικότητα (laiklik), δίνει και σήμερα αυτό το στίγμα.
Ωστόσο, δεν θα είναι η πρώτη φορά που η αντιπολίτευση θα συνεργαστεί για να αντιμετωπίσει τον Ερντογάν. Στις προεδρικές εκλογές του 2014, το CHP είχε συνεργαστεί με τον σημερινό σύμμαχο του Προέδρου, το Κόμμα της Εθνικιστικής Δράσης (ΜΗΡ) σε μια κοινή υποψηφιότητα του επίσης ισλαμιστή Εκμελεντίν Ιχσάνογλου, πρώην γ.γ. του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας και νυν βουλευτή του ΜΗΡ. Ήδη η υποψηφιότητα του Ιχσάνογλου το 2014 είχε επιβεβαιώσει την ηγεμονία της ισλαμιστικής ατζέντας στην πολιτική ζωή της χώρας και η κοσμική αντιπολίτευση, αποδεχόμενη αυτή την ηγεμονία, επιχείρησε να «παίξει» τότε μ’ αυτούς τους όρους. Ωστόσο, η ενδεχόμενη υποψηφιότητα Γκιουλ έχει ιδιαίτερη σημασία και θα εξηγήσω τους λόγους παρακάτω.
Η "μπουρζουαζία της Ανατολίας"
Ο Αμπ. Γκιουλ είναι μια περίπτωση πολιτικού που κατά την άποψή μου ενσαρκώνει με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο τον μετασχηματισμό που έχει συντελεστεί στην τουρκική κοινωνία στο πλαίσιο του νεοφιλελεύθερου μετασχηματισμού της οικονομίας της από τη δεκαετία του 1980 κι έπειτα. Γέννημα θρέμμα της κεντρικής Ανατολίας (Orta Anadolu), η οποία αποτελεί την καρδιά του οικονομικού αυτού μετασχηματισμού που συντέλεσε σε μεγάλο βαθμό στο λεγόμενο «τουρκικό οικονομικό θαύμα» μέσω των «Τίγρεων της Ανατολίας» (Anadolu Kaplanları), όρος που περιγράφει μία ομάδα μικρομεσαίων ισλαμιστών επιχειρηματιών που δρουν στην κεντρική Ανατολία και παρουσίασαν εντυπωσιακές οικονομικές επιδόσεις, ο ίδιος έχει επανειλημμένα χαρακτηρίσει τον εαυτό ως «μουσουλμάνο καλβινιστή» και τον τρόπο ζωής των επιχειρηματιών της περιοχής αυτής ως «ισλαμικό προτεσταντισμό», θέλοντας έτσι να τονίσει την ταύτιση του ισλάμ με τον καπιταλιστικό μετασχηματισμό και με τη λεγόμενη ελεύθερη αγορά.
Η αφήγηση αυτή του Γκιουλ αποτελεί εδώ και δεκαετίες την αφήγηση της «μπουρζουαζίας της Ανατολίας», των ισλαμιστών επιχειρηματιών που αναφέρω παραπάνω, που όχι μόνο στήριξε την ανάδυση του πολιτικού ισλάμ και την εγκαθίδρυσή του στην εξουσία, αλλά επίσης προώθησε ένα συντηρητικό ισλαμοκεντρικό στιλ ζωής ανάλογο με αυτό που ο Μαξ Βέμπερ είχε περιγράψει ως “προτεσταντική ηθική” και τη σχέση της με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Όπως γράφει ο σημαντικός Τούρκος πολιτικός επιστήμονας Ζιγιά Ονίς, η άνοδος τους πολιτικού Ισλάμ στην Τουρκία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον νεοφιλελευθερισμό. Η σύμπραξη αυτή κατέστη δυνατή μέσω της ανάδυσης μίας νέας αφήγησης που ο Ονίς χαρακτηρίζει ως «τούρκοϊσλαμική σύνθεση», ένα μείγμα εθνικισμού και θρησκείας που προωθήθηκε από τη «χούντα του Εβρέν». Έτσι, σήμερα μέλη της συντηρητικής επιχειρηματικής κοινότητας της Ανατολίας ισχυρίζονται πως η επιχειρηματική τους δραστηριότητα όχι μόνο συμβάλλει στην οικονομική ισχυροποίηση της χώρας τους αλλά είναι και απόλυτα συμβατή με την ισλαμική πρακτική αφού και «ο ίδιος ο προφήτης ήταν έμπορος».
Η αφήγηση της "Νέας Τουρκίας"
Οι «απομαγευμένες» -για να χρησιμοποιήσω την ορολογία του Βέμπερ- λοιπόν ισλαμικές αρετές της σκληρής δουλειάς και της αυτάρκειας καθώς επίσης της αποταμίευσης και της επένδυσης σε συνδυασμό με έναν συντηρητικό τρόπο ζωής αποτελεί πλέον την κυρίαρχη αφήγηση της Νέας Τουρκίας (Yeni Türkiye). Ο όρος αυτός ο οποίος χρησιμοποιείται πολύ συχνά από τον Ρ.Τ. Ερντογάν στις δημόσιες ομιλίες του περιγράφει τη χώρα που, σύμφωνα με τον ίδιο, δημιούργησε το κυβερνών κόμμα. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, η Νέα Τουρκία είναι μεταξύ άλλων μια χώρα δυνατή οικονομικά, αποτέλεσμα της σκληρής δουλειάς και του συντηρητικού βίου τον οποίο ισχυρίζονται ότι διάγουν όλοι οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι και με περηφάνια το επικοινωνούν στους πολίτες της χώρας και το ίδιο και ο Αμπ. Gül. Μια χώρα με έναν νεοεθνικιστό λόγο, με ισχυρή παρουσία της θρησκείας στη δημόσια ζωή, η οποία κατακλύζεται από μετασχηματισμένα πολιτικά ορόσημα του κεμαλικού παρελθόντος και της πρώιμης ρεπουμπλικανικής περιόδου.
Στο επίπεδο της καθημερινότητας, αυτός ο μετασχηματισμός σε συνδυασμό με τη μεγέθυνση της τουρκικής οικονομίας τα τελευταία χρόνια υπήρξε τέτοιος που δημιούργησε έναν νέου τύπου δυτικό καταναλωτισμό, νέες συνήθειες που σχετίζονται με αυτόν αλλά και μια νέα ηθική της εργασίας που επεκτείνεται και πέρα από τον εργασιακό χώρο και μετασχηματίζεται σε ηθική της καθημερινότητας, η οποία με τη σειρά της διαμορφώνει τις καθημερινές πολιτικές και συνήθειες. Περίοπτη κατανάλωση, κυρίως από καταστήματα που απευθύνονται σε συντηρητικό κοινό, φαντασμαγορικές διαβατήριες τελετές από μέλη της επιχειρηματικής κοινότητας, όπως για παράδειγμα γάμοι, περιτομές (sunet) στις οποίες στη γενέτειρα του, την Καισάρεια, μία από τις πόλεις της Κεντρικής Ανατολίας, ο Γκιουλ είναι καλεσμένος και συχνά παρευρίσκεται σε συνδυασμό με σκληρή δουλειά, όπως για παράδειγμα μεταμεσονύχτια εργασία κατά τη διάρκεια του ραμαζανιού προκειμένου να καλυφτούν οι πρωινές ώρες της νηστείας και της αποχής από την εργασία, οικονομικές συναλλαγές στο πλαίσιο οικογενειακών επισκέψεων και μια αγορά που δεν κλείνει σχεδόν ποτέ συνθέτουν την καθημερινότητα της Νέας Τουρκίας, της οποίας ο πρώην Πρόεδρος αποτελεί ένα από τα πιο επιτυχημένα παιδιά.
Γόνος και ο ίδιος επιχειρηματικής οικογένειας, μορφωμένος, επιτυχημένος επαγγελματικά, θρησκευόμενος, επιτυχημένος πολιτικός, ενσαρκώνει το πρότυπο του ιδανικού Τούρκου πολίτη, που ακόμα και στην κοσμική εκδοχή του αναπαράγει τις παραπάνω πρακτικές αφού αυτές δεν αφορούν αποκλειστικά τους θρησκευόμενους μουσουλμάνους, αλλά και αυτούς που ανήκουν στη λεγόμενη προοδευτική Τουρκία, η οποία φαίνεται να αποδέχεται και να αναπαράγει αυτή την «προτεσταντική» συντηρητική συνθήκη, καθιστώντας έτσι την ισλαμική ηθική της νεοφιλελεύθερης Τουρκίας μια αρετή του σύγχρονου πολίτη, είτε συνεπή μουσουλμάνου είτε όχι.
Ως εκ τούτου, ανεξάρτητα από το αν θα τελεσφορήσει η υποψηφιότητα του Αμπ. Γκιουλ, θεωρώ πως η ιδέα για αυτή την υποψηφιότητα είναι πολύ εύστοχη, αφού με αυτή μπορεί να ταυτιστεί τόσο ο θρησκευόμενος μουσουλμάνος επιχειρηματίας της Ανατολίας όσο και ο κοσμικός επιχειρηματίας της λεγόμενης «προοδευτικής Τουρκίας» αλλά και ο μέσος Τούρκος πολίτης που αποδέχεται και αναπαράγει αυτή την προτεσταντικού τύπου ισλαμική ηθική, η οποία κόβει εγκάρσια πολλά επίπεδα της κοινωνικής συνθήκης στη σημερινή Τουρκία.
* Η Αιμιλία Βουλβούλη είναι Κοινωνική Ανθρωπολόγος και διδάσκει Ανθρωπολογία της Μέσης Ανατολής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
