Επιμέλεια: Ελίνα Σταματάκη
Το χωράφι με τις ντομάτες, έκτασης 23 στρεμμάτων, βρίσκεται στα περίχωρα του Γουσού, μιας πόλης στα βόρεια της επαρχίας Ξινγιάνγκ, στην Κίνα, στη μέση του δρόμου μεταξύ της επαρχιακής πρωτεύουσας Ουρούμκι και του Καζακστάν. Ανάμεσα σε καμιά εκατοστή εργάτες, η πλειονότητα των οποίων είναι μετανάστες από το Σιτσουάν και μερικοί Ουιγούροι, ένα κορίτσι 14 χρόνων σηκώνει μια μασέτα στο ύψος του κεφαλιού της και με ένα αποφασιστικό χτύπημα κόβει ένα τσαμπί με ώριμες ντομάτες. Δίπλα της ένας εργάτης μαζεύει το φυλλώδες φυτό και το τραντάζει δυνατά. Οι ντομάτες πέφτουν στο έδαφος κάνοντας έναν υπόκωφο ήχο. Σίγα-σιγά, κόκκινες και πράσινες γραμμές αρχίζουν να σχηματίζονται στο χωράφι, ενώ ανά τακτά διαστήματα γυναίκες και άντρες σκύβουν και γεμίζουν μεγάλους πλαστικοποιημένους σάκους. Κανένας τους δεν παίρνει μεροκάματο. Για κάθε σάκο 25 κιλών, καθένας παίρνει 2,2 γουάν, που αντιστοιχούν σε 30 λεπτά του ευρώ, δηλαδή λίγο πάνω από ένα λεπτό το κιλό. «Η γυναίκα μου κι εγώ καταφέρνουμε να μαζέψουμε μαζί μέχρι και 170 σάκους την ημέρα» υπολογίζει ένας εργάτης. Δηλαδή 25 ευρώ το άτομο: δέκα φορές περισσότερο απ’ ό,τι στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Από εδώ και πέρα, όμως, οι εργάτες θα έχουν να ανταγωνιστούν μηχανήματα που θα εισαχθούν από την Ιταλία.
Στην άκρη του αγροκτήματος, ο Λι Σονγκμίν επιβλέπει τη συγκομιδή. Οι ντομάτες του θα παραδοθούν το ίδιο βράδυ με φορτηγά σε ένα εργοστάσιο της εταιρείας COFCO Tunhe. Τι θα γίνουν από εκεί και πέρα δεν έχει ιδέα. Είναι απλώς ο ενοικιαστής της έκτασης και δεν γνωρίζει προσωπικά κανέναν από τους εργάτες, οι οποίοι έχουν προσληφθεί από μια εταιρεία «παροχής υπηρεσιών εργατικού δυναμικού». Η COFCO Tunhe τον τροφοδοτεί με ποικιλίες Heinz υψηλής απόδοσης, τις οποίες πρέπει να καλλιεργεί σύμφωνα με πολύ συγκεκριμένες προδιαγραφές, και του εγγυάται την αγορά της σοδειάς του σε μια διαπραγματεύσιμη τιμή.
Η COFCO (από τα αρχικά του China National Cereals, Oils and Foodstuffs Corporation - Εθνική Εταιρία Σιτηρών, Ελαίων και Τροφίμων της Κίνας) είναι η μεγαλύτερη εταιρεία επεξεργασίας ντομάτας στην Κίνα, ενώ σύμφωνα με το αμερικανικό περιοδικό «Fortune» συγκαταλέγεται ανάμεσα στις 500 πιο ισχυρές πολυεθνικές στον κόσμο. Ο επιχειρηματικός όμιλος συμπεριλαμβάνει εταιρείες που ιδρύθηκαν την εποχή του Μάο Τσε Τουνγκ, όταν η COFCO ήταν η μόνη κρατική εταιρεία εξουσιοδοτημένη για την εισαγωγή και την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων. Η θυγατρική της Tunhe, ειδικευμένη στη ζάχαρη και τη βιομηχανική ντομάτα, διαθέτει δεκαπέντε μονάδες μεταποίησης ντομάτας, από τις οποίες οι έντεκα βρίσκονται στο Ξινγιάνγκ. Τα βαρέλια του ντοματοπολτού που παράγονται από αυτά τα εργαστήρια θα αγοραστούν στη συνέχεια από γίγαντες της βιομηχανίας τροφίμων, όπως η Kraft-Heinz, η Unilever, η Nestlé, η Kagomé, η Del Monte και η PepsiCo, ή ακόμα κι απ’ τον αμερικανικό όμιλο McCormick, τη μεγαλύτερη εταιρεία μπαχαρικών στον κόσμο.
Δεν χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να βρεις την είσοδο των εργοστασίων. Αρκεί να ακολουθήσεις την πομπή των φορτηγών με τις καρότσες γεμάτες από κόκκινους καρπούς, ζεσταμένους απ’ τον ήλιο. Από τις εγκαταστάσεις της COFCO στο Τσανγκτζί, 40 χλμ. από το Ουρούμκι, βγαίνουν κάθε μέρα 5.200 τόνοι πολτού. «Εδώ παράγουμε μόνο βαρέλια για εξαγωγή προς την Ευρώπη, την Αμερική, την Αφρική και την Ασία» σημειώνει ο Ουάνγκ Μπο, ένας από τους διευθυντές της μονάδας. Πάνω σε μεταλλικούς βατήρες στην αποβάθρα ξεφορτώματος, εργαζόμενοι με ιδρωμένα πρόσωπα ρίχνουν νερό στις καρότσες. Η μάζα των κόκκινων καρπών υπό την πίεση του νερού φτάνει σε έναν σωλήνα. Έτσι, οι ντομάτες κυλούν μέσα σε ένα ποτάμι νερό που ξεπλένει την πρώτη ύλη και τη μεταφέρει στο πεπρωμένο της: αποφλοιώνεται, βγαίνουν τα κουκούτσια, γίνεται πολτός, θερμαίνεται. Στο τέλος της γραμμής παραγωγής, οι εργάτες εφαρμόζουν αποστειρωμένους σάκους μέσα σε μπλε μεταλλικά βαρέλια και τα συνδέουν με το ρομπότ ιταλικής κατασκευής που τα γεμίζει, δίνουν μια εντολή και παρακολουθούν την οθόνη. Μέσα σε δευτερόλεπτα, ο σάκος των 220 λίτρων γεμίζει με πολτό τριπλής συμπύκνωσης.1 «Ο μετασχηματισμός της ντομάτας είναι μια επιχείρηση με χαμηλά περιθώρια κέρδους» επισημαίνει ο Γιου Τιαντσί, ο διευθύνων σύμβουλος της COFCO Tunhe για τον κλάδο της ντομάτας. «Γι’ αυτό τον λόγο η Heinz αγοράζει ντοματοπολτό από εμάς. Μπορεί έτσι να επικεντρώσει τη δραστηριότητά της στη μεταποίηση και την παραγωγή, όπου τα περιθώρια κέρδους είναι μεγαλύτερα». Στη συνέχεια, μέσα σε τριαξονικά φορτηγά, το προϊόν φτάνει στον σιδηροδρομικό σταθμό εμπορευμάτων για να ξεκινήσει την “οδύσσειά” του.
Πρώτη στάση: Το λιμάνι του Τιαντζίν και οι κονσερβοποιίες του, στην άλλη άκρη της Κίνας, 3.000 χιλιόμετρα από το λιμάνι του Χιντζιάνγκ. O κ. Τσενγιόνγκ, διευθυντής του εργοστασίου Jintudi, σπρώχνει μια βαριά πόρτα. Η θερμότητα και η υγρασία πλημμυρίζουν τον χώρο, όπου κυριαρχεί ο θόρυβος. Στο Τιαντζίν δεν γίνονται εργασίες μεταποίησης ντομάτας. Τα βαρέλια συμπυκνωμένου χυμού που φτάνουν εδώ από το Ξινγιάνγκ περνούν από επεξεργασία και τοποθετούνται σε κονσέρβες. Ένας χείμαρρος από γεμάτες πια κονσέρβες κυλά ανάμεσα στις μηχανές, κάτω από ένα υποκίτρινο φως. Τα χέρια των εργαζόμενων λυγίζουν, τεντώνονται, απλώνονται. Ο μεγάλος ιμάντας γεμίζει κυλινδρικά κουτιά των 70 γραμμαρίων, τη μικρότερη συσκευασία, ενώ σε έναν βοηθητικό ιμάντα φτάνουν κονσέρβες των 400 γραμμαρίων. Η μονάδα λειτουργεί σε τρεις οκτάωρες βάρδιες και φτάνει να εξάγει κάθε χρόνο 2.000 κοντέινερ. Ο μηνιαίος μισθός των εργαζομένων αγγίζει, σύμφωνα με τον κ. Μα, τα 500 ευρώ για 56 ώρες δουλειά την εβδομάδα.
Αν πιστέψουμε τις ετικέτες, οι κονσέρβες που παράγονται σε αυτό το εργοστάσιο περιέχουν μόνο δύο συστατικά: ντομάτα και αλάτι. Η ένδειξη όμως είναι παραπλανητική. Στη ζώνη του εργοστάσιου απ’ όπου προέρχεται το περιεχόμενο των μεγάλων βαρελιών βρίσκονται και ειδικοί αναδευτήρες που καθιστούν δυνατή την προσθήκη σόγιας, αμυλούχων ή δεξτρόζης. Για να επισκεφτεί κάποιος τον απαγορευμένο, με εντολή του κ. Μα, χώρο, πρέπει να ξεφύγει από την προσοχή του. Βλέπουμε λοιπόν έναν εργαζόμενο πάνω στην πλατφόρμα ενός ζυμωτηρίου, έτοιμο να αδειάσει μέσα στον κόκκινο πολτό μεγάλους σάκους με λευκή σκόνη, η οποία με την προσθήκη λίγο νερού μετατρέπεται σε λευκή πάστα. Στην ίδια αίθουσα, μόλις λίγα μέτρα πιο κει, τέσσερις εργάτες με μάσκες και γάντια μετακινούν μερικά μεγάλα δοχεία γεμάτα με ένα αδιαφανές πορτοκαλί μείγμα. Πρόκειται για χρωστικές ουσίες που εγχέονται στο κύκλωμα τροφοδοσίας. Ούτε και αυτές οι ουσίες αναγράφονται στην ετικέτα. «Έχουμε λάβει όλα τα απαραίτητα πιστοποιητικά για τις επιχειρήσεις παραγωγής τροφίμων, ξεκινώντας με το πρότυπο ISO 22000, υποχρεωτικό για εξαγωγικές επιχειρήσεις» δηλώνει ο κ. Μα στο γραφείο του. Στο κέντρο αποστολής, τα κοντέινερ γεμίζονται με κόκκινες κούτες και μαρκάρονται με αριθμημένες μολυβδοσφραγίδες πριν ξεκινήσουν το ταξίδι τους για την Αφρική.
Το Τεσιμάν, στη περιοχή Μπρογκ Αχάφο της Γκάνας, αριθμεί εκατοντάδες αγρότες που καλλιεργούν ντομάτες. Έχοντας φτάσει στην Αφρική κατά την περίοδο της αποικιοποίησης, η ντομάτα πλέον συμπεριλαμβάνεται στα συστατικά πολλών από τα δημοφιλή πιάτα της χώρας και αντιπροσωπεύει το 38% των δαπανών του πληθυσμού για λαχανικά. Η Γκάνα διαθέτει 90.000 μικρούς παραγωγούς. Τα επίσημα στοιχεία του 2014 επικαλούνται μια παραγωγή 366.772 τόνων νωπής ντομάτας. Όμως, στις αγορές του Τεσιμάν και των περιχώρων του, οι πωλήσεις δεν πάνε καλά. Αντιθέτως, οι φθηνές κονσέρβες πολτού made in China κάνουν θραύση.
Εδώ και είκοσι χρόνια, οι εισαγωγές ντοματοπολτού στην Αφρική δεν παύουν να αυξάνονται. Στην Γκάνα, σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO), αυξήθηκαν από 1.225 τόνους το 1996 σε 109.500 τόνους το 2013. Περισσότερα από οκτώ στα δέκα κιβώτια προέρχονται από την Κίνα. Μόνο η Γκάνα εισήγαγε 11% του πολτού που παράχθηκε στην Κίνα το 2014, ενώ η Νιγηρία το 14%. Και πάλι όμως πρέπει να προσέξουμε τις λέξεις που χρησιμοποιούμε, αφού το προϊόν που προορίζεται για εξαγωγή προς την Αφρική είναι εμπόρευμα δεύτερης διαλογής.
Στη Διεθνή Έκθεση Τροφίμων (SIAL) στο Παρίσι, το 2016, όπου συμμετέχουν και οι μεγαλύτερες κινέζικες κονσερβοποιίες, εμφανιζόμαστε ως υποψήφιοι αγοραστές για να ενημερωθούμε για τις τιμές. Μας δίνουν αμέσως έναν τιμοκατάλογο για να επιλέξουμε το πραγματικό ποσοστό του πολτού που επιθυμούμε να περιέχεται στα κουτιά. Και πράγματι, παρ’ όλο που οι κονσέρβες ντοματοπελτέ που προορίζονται για την Αφρική έχουν τη γενική ένδειξη «τομάτα διπλά συμπυκνωμένη», δεν περιέχουν κατά μέσο όρο περισσότερο από 45% πολτό, με το υπόλοιπο 55% να είναι χρωστικές και πρόσθετα. «Στην αφρικανική αγορά, οι περισσότερες κινεζικές κονσερβοποιίες εξάγουν νοθευμένα προϊόντα χωρίς να αναγράφεται στην ετικέτα» επιβεβαιώνει από την Πάρμα ο Αρμάντο Γκαντόλφι, ο υπ’ αριθμόν ένα στον κόσμο στη μεσιτεία ντοματοπολτού.
Προϊόντα μαϊμού, μικρότερο κόστος, εμπορικός θρίαμβος: «Ακόμα και η γυναίκα μου αγοράζει κινεζικό ντοματοπολτό, καθώς βρίσκει ότι είναι πιο βολικός και πιο φθηνός από τις φρέσκες ντόπιες ντομάτες» λέει με απογοήτευση ο Κβάσι Φοσού, αγρότης στο Τεσιμάν. «Είμαστε πολλοί αυτοί που μειώνουμε από χρόνο σε χρόνο τις εκτάσεις που καλλιεργούμε».
Μετά την ανεξαρτησία της, στις 6 Μαρτίου 1957, η Γκάνα αποτέλεσε πρότυπο για τον παναφρικανισμό και τη σχεδιασμένη οικονομία. Ο πρώτος Πρόεδρός της Κβάμε Νκρούμα επένδυσε στην εκπαίδευση, την υγεία και στις υποδομές, ενώ η «αντιιμπεριαλιστική» πολιτική του για την εκβιομηχάνιση στόχευε στη μείωση των εισαγωγών. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η χώρα είχε αποκτήσει δύο μονάδες επεξεργασίας ώστε να σταματήσει η σπατάλη του πλεονάσματος ντομάτας που σάπιζε κατά τη διάρκεια της εποχής των βροχών. Στη συνέχεια όμως, στις 24 Φεβρουαρίου 1966, ένα στρατιωτικό πραξικόπημα υποστηριγμένο από τη CIA ανατρέπει τον σοσιαλιστή Πρόεδρο, εγκαινιάζοντας μια μακρά περίοδο αστάθειας. Αυτή θα διαρκέσει μέχρι το 1979, όταν θα ανέβει στην εξουσία, με ένα άλλο στρατιωτικό πραξικόπημα, ο φιλελεύθερος Τζέρι Ρόουλινγκς. Με την υποστήριξη των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, ο τελευταίος κάνει την Γκάνα υπόδειγμα νεοφιλελεύθερου κράτους στην Αφρική. Τα δύο εργοστάσια επεξεργασίας κλείνουν στο τέλος της δεκαετίας του 1980 μετά τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που απαίτησε το ΔΝΤ. Σήμερα δεν είναι παρά βουνά σκουριάς.
Στις περισσότερες αφρικανικές αγορές, μικρές ιταλικές σημαίες ντύνουν τις κονσέρβες ντοματοπολτού της μάρκας Τζίνο. Η μασκότ της είναι ο Τζίνο, μια συμπαθητική ντομάτα με χαρακτηριστικά ιταλικό όνομα, που χαμογελάει στην πελατεία ανασηκώνοντας τα γυαλιά ηλίου της. Μέσα σε δέκα χρόνια, ο Τζίνο, που προσφέρει συσκευασίες προϊόντος από 70 γραμμάρια έως 2,2 κιλά, κατέκτησε την αφρικανική αγορά. Το ανόητο χαμόγελό του φτάνει μέχρι την Αϊτή, την Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα, την Ιορδανία, τη Νέα Ζηλανδία... Ο πολτός Τζίνο, που διανέμεται από την ινδική πολυεθνική Watanmal,2 αντιμετωπίζει τον ανταγωνισμό της Tasty Tom, ένα εμπορικό σήμα που προωθείται από τη σιγκαπουριανή πολυεθνική Olam. Και οι δύο όμιλοι όμως συνεργάζονταν για καιρό με τις ίδιες κονσερβοποιίες του Τιαντζίν.
Για την προώθηση του Τζίνο, η Watanmal έχει πολλαπλασιάσει τις διαφημιστικές καμπάνιες της, χρησιμοποιώντας όλα τα πιθανά μέσα, φτάνοντας μέχρι το σημείο να γεμίσει με τοιχογραφίες πολλά χωριά της Αφρικής. Κανείς, ή σχεδόν κανείς, δεν μπορεί να ζει στην Γκάνα χωρίς να βλέπει κάθε μέρα τις τεράστιες διαφημιστικές πινακίδες που προωθούν τις μεγάλες μάρκες ντοματοπολτού. Η Watanmal χρησιμοποιεί επίσης για την επικοινωνία της το Gino Celebrate Life Fund, ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα. Στη Νιγηρία, όπου μετά από περισσότερα από δέκα χρόνια παρουσίας η μάρκα κυριαρχεί στην αγορά εις βάρος των τοπικών παραγωγών ντομάτας, το Ίδρυμα είναι αφοσιωμένο στη «βελτίωση της ποιότητας ζωής» και χρηματοδοτεί εγχειρίσεις καταρράκτη. «Ευχαριστώ, Τζίνο, τώρα πια μπορώ να αναλάβω τη φροντίδα της οικογένειάς μου» δηλώνει σε ένα διαφημιστικό βίντεο ένας κάτοικος που ωφελήθηκε από μια τέτοια εγχείρηση, πριν συνεχίσει λέγοντας: «Ο Θεός να ευλογεί τον Τζίνο».
1 Ο πολτός τριπλής συγκέντρωσης περιέχει περισσότερο από 36% στερεή ντομάτα, ο πολτός διπλής συγκέντρωσης περισσότερο από 28%, ενώ η φρέσκια ντομάτα περιέχει 5%-6%.
2 Η Watanmal, της οποίας τα κεντρικά βρίσκονται στο Χονγκ Κονγκ και στο Θαραμανί, στην ινδική πόλη Τσενάι (το παλιό Μαντράς), περηφανεύεται ότι έχει 530 εκατομμύρια πελάτες σε όλο τον κόσμο.
