Του Gideon Rachman
Στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου στη Γαλλία, η Μαρίν Λεπέν συνέδεσε την εκστρατεία της με τον θρίαμβο του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ και με την ψήφο υπέρ του Brexit στη Βρετανία. Η ακροδεξιά υποψήφια προέβλεπε ότι η νίκη της θα ήταν το τρίτο μεγάλο σοκ για το πολιτικό κατεστημένο της δύσης.
Στην αρχή του έτους, πολλοί ακαδημαϊκοί και συστημικοί πολιτικοί συμφωνούσαν ότι το αντισυστημικό κύμα που σάρωσε τη Βρετανία και τις ΗΠΑ το 2016 θα μπορούσε εύκολα να καταπιεί και την ηπειρωτική Ευρώπη το 2017. Τον Ιανουάριο, ο καθηγητής Μάθιου Γκούντουιν, θεωρητικός του βρετανικού ευρωσκεπτικισμού, πρόβλεψε ότι «αν νομίσατε πως το 2016 ήταν η χρονιά του λαϊκισμού, δεν έχετε δει τίποτα ακόμα». Στο Βερολίνο, περίπου την ίδια εποχή, ο Ζίγκμαρ Γκάμπριελ, αντικαγκελάριος της Γερμανίας και υπουργός Εξωτερικών, προειδοποίησε ότι αν οι εκλογές στη Γαλλία και την Ολλανδία πήγαιναν στραβά, «η Ευρώπη θα μπορούσε να διαλυθεί».
Η συντριπτική ήττα της Μαρίν Λεπέν στις γαλλικές προεδρικές εκλογές έφερε ένα κύμα ανακούφισης στο ευρωπαϊκό πολιτικό κατεστημένο. Ο νεοεκλεγείς πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν έλαβε θερμά συγχαρητήρια μηνύματα από το Βερολίνο και τις Βρυξέλλες.
Ωστόσο, όπως ακριβώς ήταν λάθος να πιστεύει κανείς ότι ο λαϊκισμός θα παρέσυρε τα πάντα στην Ευρώπη, θα ήταν τώρα λάθος να ξεγράψει την απειλή για το κατεστημένο στη Δύση. Οι δυνάμεις που τροφοδότησαν τη μεγάλη άνοδο του λαϊκισμού στη Βρετανία και στις ΗΠΑ -και καλλιέργησαν τα λαϊκιστικά κινήματα στην ηπειρωτική Ευρώπη- δεν εξαφανίστηκαν. Αν οι πολιτικοί δεν αντιμετωπίσουν περισσότερο αποτελεσματικά τα οικονομικά και τα κοινωνικά ζητήματα καθώς και τα ζητήματα ασφαλείας που έδωσαν ώθηση στον λαϊκισμό, ο κατακερματισμός τού πολιτικού κέντρου στην Ευρώπη θα συνεχιστεί.
Οι επόμενες δοκιμασίες
Προς το παρόν τουλάχιστον, το ευρωπαϊκό status quo φαίνεται πως αντέχει. Η ήττα της Μαρίν Λεπέν εντάσσεται σε ένα πλαίσιο αποδοκιμασίας των αντισυστημικών κομμάτων στην ηπειρωτική Ευρώπη. Τους τελευταίους μήνες, οι δυνάμεις του λαϊκισμού ηττήθηκαν σε όλη την Ε.Ε. Στην Αυστρία, ο Νόρμπερτ Χόφερ του ακροδεξιού Κόμματος της Ελευθερίας ηττήθηκε τον Δεκέμβριο στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών παίρνοντας λίγο πάνω από το 46%. Τον Μάρτιο στην Ολλανδία η Ακροδεξιά υπέστη ακόμα μία ήττα, καθώς το Κόμμα της Ελευθερίας του Γκερτ Βίλντερς βγήκε δεύτερο στις βουλευτικές εκλογές με λίγο πάνω από το 13% και αποκλείστηκε από τις διαπραγματεύσεις για τον σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού.
Η Γαλλία θεωρήθηκε ως το πλέον υποσχόμενο έδαφος και το μεγαλύτερο έπαθλο για την ευρωπαϊκή Ακροδεξιά. Η χώρα έχει τραυματιστεί από μια σειρά τρομοκρατικών επιθέσεων που στοίχισαν 239 ζωές τους τελευταίους 18 μήνες. Οι φυλετικές σχέσεις είναι προβληματικές και η ανεργία υψηλή. Αλλά η Μαρίν Λεπέν δεν κατάφερε να «αποτοξικοποιήσει» την εικόνα του Εθνικού Μετώπου και να προσελκύσει το σχεδόν 50% των ψηφοφόρων που είχαν υποστηρίξει αντισυστημικούς υποψήφιους στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών.
Οι γερμανικές εκλογές τον Σεπτέμβριο αποτελούν την επόμενη μεγάλη δοκιμασία. Και φαίνεται πάλι ότι οι δυνάμεις του λαϊκισμού υποχωρούν. Μετά την απόφαση της καγκελαρίου Άνγκελα Μέρκελ να υποδεχτεί ένα εκατομμύριο πρόσφυγες στη Γερμανία το 2015, πολλοί προέβλεψαν ραγδαία άνοδο της Ακροδεξιάς. Για ένα μικρό διάστημα, το αντιμεταναστευτικό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) όντως σημείωσε μεγάλη άνοδο στις δημοσκοπήσεις. Καθώς μειώνονταν όμως οι προσφυγικές ροές και ξεσπούσαν ενδοκομματικές συγκρούσεις στο AfD, η υποστήριξη στο κόμμα αυτό μειώθηκε και οι τελευταίες δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι βρίσκεται στο 8% περίπου.
Αλλά η ανακούφιση του ευρωπαϊκού κατεστημένου από την εκλογή του κυρίου Μακρόν δεν θα πρέπει να μεταμφιέζει το γεγονός ότι τα πολιτικά άκρα εξακολουθούν να κερδίζουν έδαφος στην Ευρώπη και ότι το κέντρο κατακερματίζεται. Το 34% που έλαβε η Λεπέν στο δεύτερο γύρο είναι σχεδόν διπλάσιο από το 18% που είχε πάρει ο πατέρας της στις εκλογές του 2002. Το Εθνικό Μέτωπο θα μπορούσε να σημειώσει σημαντική επιτυχία στις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου. Εν τω μεταξύ στη Γερμανία το AfD πιθανώς θα ξεπεράσει το εκλογικό όριο του 5% και θα εξασφαλίσει την είσοδό του στη Βουλή. Για πρώτη φορά από το 1945 θα υπάρχει ένα ακροδεξιό κόμμα στη Μπούντεσταγκ.
Το κέντρο υπό πίεση
Σε καμιά από τις μεγάλες χώρες της δυτικής Ευρώπης δεν έχει αναλάβει την εξουσία ένα λαϊκιστικό κόμμα, αλλά η κατάσταση θα μπορούσε να αλλάξει στην Ιταλία, όπου πιθανώς θα γίνουν βουλευτικές εκλογές στις αρχές του επόμενου έτους. Το αντισυστημικό Κίνημα των Πέντε Αστέρων προηγείται σε ορισμένες δημοσκοπήσεις. Το γεγονός ότι το κόμμα έχει στην ηγεσία του τον Μπέπε Γκρίλο, έναν πρώην κωμικό -αντί να έχει τις ρίζες του στον φασισμό, όπως το Εθνικό Μέτωπο της Γαλλίας- μεταμφιέζει σε κάποιο βαθμό τον ριζοσπαστισμό του Κινήματος των Πέντε Αστέρων. Αλλά όπως συμβαίνει και σε άλλα λαϊκιστικά κόμματα στην Ευρώπη, το κοστούμι του Μπέπε Γκρίλο είναι φιλορωσικό, αντικαπιταλιστικό και βαθιά εχθρικό προς την Ευρώπη.
Όλα τα μεγάλα κόμμα της αντιπολίτευσης στην Ιταλία είναι από τη φύση τους ευρωσκεπτικιστικά. Ο Μπέπε Γκρίλο αντέδρασε με απογοήτευση και εχθρότητα στη νίκη του Μακρόν, κατηγορώντας τους υποστηρικτές του νεοεκλεγέντος Γάλλου Προέδρου ως «ανόητους σκλάβους ενός ανέφικτου νομίσματος». Όπως η Μαρίν Λεπέν, το Κίνημα των Πέντε Αστέρων έχει υποσχεθεί δημοψήφισμα για την παραμονή στην Ευρωζώνη. Αν πάρει την εξουσία στην Ιταλία, αυτόματα θα ανανεωθούν οι ανησυχίες στις αγορές για μια διάλυση της Ευρωζώνης.
Η άνοδος ομάδων όπως τα Πέντε Αστέρια φανερώνει το μέγεθος της κατάρρευσης του παραδοσιακού πολιτικού κέντρου στην Ευρώπη. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τα σοσιαλιστικά και κεντροαριστερά κόμματα. Ο Μπενουά Αμόν, υποψήφιος των Σοσιαλιστών στη Γαλλία, κέρδισε μόλις 6,36% στον πρώτο γύρο. Το ολλανδικό Εργατικό Κόμμα σχεδόν εξαφανίστηκε στις πρόσφατες εκλογές -έλαβε μόλις 5,9% και έχασε τα δύο τρίτα των βουλευτικών εδρών του. Το βρετανικό Εργατικό Κόμμα φαίνεται πως οδεύει σε μια ιστορική ήττα στις εκλογές της 8ης Ιουνίου. Το ισπανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα σημείωσε πτώση ρεκόρ στις πρόσφατες εκλογές, παρά τη χρόνια ύφεση και το σκάνδαλο διαφθοράς στο κυβερνών Λαϊκό Κόμμα.
Όπως το έθεσε ένα ηγετικό στέλεχος του ολλανδικού Εργατικού Κομματος, «Υπό τις παρούσες συνθήκες φαίνεται πως είτε υπερασπίζεσαι το κατεστημένο, είτε υπόσχεσαι να το καταστρέψεις. Δεν είναι πλέον δημοφιλές να είσαι μεταρρυθμιστής». Η νίκη του κυρίου Μακρόν ίσως προκαλέσει μια μερική αναθεώρηση αυτής της ζοφερής ετυμηγορίας. Αλλά και εκείνος τα κατάφερε μόνο επειδή διαχώρισε τη σχέση του από το κατεστημένο και σχημάτισε το δικό του κόμμα - αυτό αποτελεί μια απόδειξη της ευμετάβλητης πολιτικής διάθεσης στην Ευρώπη.
Ακόμα και εκεί όπου τα συστημικά κόμματα παρέμειναν στην εξουσία, συχνά το κατάφεραν με τίμημα την υιοθέτηση μερικών λαϊκιστικών θεμάτων. Στην Ολλανδία το Φιλελεύθερο Κόμμα του πρωθυπουργού Μαρκ Ρούτε υιοθέτησε μια πολύ σκληρότερη γραμμή για την ανάγκη αφομοίωσης των μεταναστών προκειμένου να τραβήξει πίσω ψήφους από το Κόμμα της Ελευθερίας. Σε φανερή αντιδιαστολή με τον Εμανουέλ Μακρόν, η ολλανδική κυβέρνηση έχει αυξανόμενα ευρωσκεπτικιστικούς τόνους. Στη Βρετανία, το Συντηρητικό Κόμμα της Τερέζα Μέι φαίνεται πως θα προσελκύσει πολλούς ψηφοφόρους που διάλεξαν κάποτε το ευρωφοβικό Κόμμα της Ανεξαρτησίας του Ηνωμένου Βασιλείου (UKIP). Αλλά οι Τόριδες το καταφέρνουν αυτό υιοθετώντας μόνο την ατζέντα UKIP ενός «σκληρού Brexit». Ο Νάιτζελ Φαρατζ, πρώην αρχηγός του UKIP, αρέσκεται να επισημαίνει ότι η κυρία Μέι επαναλαμβάνει συχνά τις δικές του ατάκες της τελευταίας εικοσαετίας.
Κι ενώ κανένα λαϊκιστικό κόμμα δεν έχει πάρει ακόμα την εξουσία στη δυτική Ευρώπη, η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική στην ανατολική. Η Πολωνία και η Ουγγαρία κυβερνώνται από εθνικιστικά κόμματα που έχουν πολλές κοινές θέσεις με το γαλλικό Εθνικό Μέτωπο και το ολλανδικό Κόμμα της Ελευθερίας, ειδικότερα τον φόβο για το Ισλάμ, την εχθρότητα για την Ε.Ε., την καχυποψία για τα συστημικά ΜΜΕ, τον σκεπτικισμό για την παγκοσμιοποίηση και τον θαυμασμό για τον Ντόναλντ Τραμπ.
Επιτακτική η ανάπτυξη
Πολλά θα εξαρτηθούν από το κατά πόσο θα αυξηθεί η ανάπτυξη στην Ευρώπη. Σε μια ομιλία του την περασμένη εβδομάδα, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν Κλοντ Γιούνκερ καυχήθηκε ότι η Ε.Ε. αναπτύσσεται ταχύτερα και δημιουργεί περισσότερες θέσεις εργασίας από τις ΗΠΑ. Η ανάπτυξης της Ευρωζώνης ήταν 0,5% στο πρώτο τρίμηνο φέτος, πράγματι ταχύτερη από εκείνη των ΗΠΑ ή της Βρετανίας. Αλλά θα χρειαστεί χρόνος για να αντιμετωπιστούν τα υψηλά ποσοστά της νεανικής ανεργίας στην Ε.Ε. - η οποία είναι περίπου 25% στη Γαλλία, 35% στην Ιταλία και 40% στην Ισπανία. Η κυρία Λεπέν τα πήγε ιδιαίτερα καλά στους νεαρούς ψηφοφόρους και αυτό δεν είναι καλό σημάδι για το πολιτικό κατεστημένο της Γαλλίας, σε αντιδιαστολή με αυτό που έγινε στη Βρετανία, όπου η υποστήριξη στο Brexit ήταν ιδιαίτερα ισχυρή στις μεγάλες ηλικίες.
Οι πιθανότητες για μείωση της ανεργίας καταστρέφονται επίσης από τα υψηλά επίπεδα χρέους σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και αυτό σημαίνει πιθανώς ότι η Κομισιόν (με την υποστήριξη της Γερμανίας) θα εξακολουθήσει να υποστηρίζει την αυστηρότητα στα δημόσια οικονομικά. «Οι Γάλλοι ξοδεύουν πολλά χρήματα και τα ξοδεύουν σε λάθος πράγματα» προειδοποίησε ο κύριος Γιούνκερ την περασμένη Δευτέρα. Η συνέχιση της λιτότητας –σε συνδυασμό με την πρόοδο της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης- ίσως εμποδίσει κάθε αύξηση της εργασίας ή των μισθών. Κι αυτό σημαίνει ότι η οικονομική ανασφάλεια, η οποία τρέφει τον λαϊκισμό, πιθανώς θα συνεχιστεί.
Το ίδιο αληθεύει για την κοινωνική και ατομική ανασφάλεια που ενίσχυσε την απήχηση των λαϊκιστικών κομμάτων. Η επιστροφή των Ευρωπαίων τζιχαντιστών από τη Συρία και το Ιράκ -σε συνδυασμό με τη ριζοσπαστικοποίηση μέσω του Διαδικτύου- εξασφαλίζει ότι η Ευρώπη θα παραμείνει στόχος σποραδικών τρομοκρατικών επιθέσεων. Αυτό θα προκαλέσει αύξηση του φόβου και της αντιμετώπισης με καχυποψία των μεταναστών από τη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Οι ροές των προσφύγων και των παράτυπων μεταναστών μάλλον δεν θα σταματήσουν σύντομα. Η πολιτική τάξη στη Μέση Ανατολή εξακολουθεί να καταρρέει σε διάφορες χώρες -ανάμεσά τους η Συρία, το Ιράκ, η Λιβύη και η Υεμένη-, δημιουργώντας προσφυγικά κύματα.
Μακροπρόθεσμα, η πληθυσμός της Αφρικής προβλέπεται ότι θα διπλασιαστεί μέχρι το 2050 και θα φτάσει τα 2,4 δισεκατομμύρια. Η συνύπαρξη μιας φτωχής, νεανικής και υπερπληθούς Αφρικής δίπλα σε μια πλούσια, αλλά γερασμένη Ευρώπη καθιστά αναπόφευκτη τη μαζική μετανάστευση. Και οι συνακόλουθες πολιτικές αντιδράσεις στην Ευρώπη είναι επίσης εξίσου εύκολο να προβλεφθούν.
Ο Τραμπ έπεσε έξω
Παρά τις εντάσεις για την ασφάλεια και τη μετανάστευση, οι Ευρωπαίοι ψηφοφόροι επέδειξαν μεγαλύτερη αντοχή και ψυχραιμία από ό,τι περίμεναν πολλοί ειδικοί και πολιτικοί. Ένας από εκείνους που περίμεναν ότι ο φόβος της τρομοκρατίας θα ενίσχυε τη Μαρίν Λεπέν ήταν ο σημερινός ένοικος του Λευκού Οίκου. Όταν σκοτώθηκε ένας αστυνομικός σε μια επίθεση στο Παρίσι μόλις λίγες ημέρες πριν από τις γαλλικές εκλογές, ο κύριος Τραμπ έγραψε στο Twitter: «Ακόμα μια τρομοκρατική επίθεση στο Παρίσι. Ο λαός της Γαλλίας δεν θα τα ανεχτεί άλλο αυτά. Αυτό θα έχει μεγάλη επίπτωση στις προεδρικές εκλογές».
Στην πραγματικότητα, η ανάλυση του Αμερικανού προέδρου για τις διαθέσεις στη Γαλλία ήταν λανθασμένη. Η Μαρίν Λεπέν τα πήγε χειρότερα από ό,τι περίμεναν οι δημοσκόποι και το Παρίσι ψήφισε 90% υπέρ του Μακρόν. Οι νεκρολογίες για τον θάνατο της παγκοσμιοποίησης και της φιλελεύθερης δημοκρατίας θα πρέπει να ξαναμπούν στο αρχείο, προς το παρόν.
