Η γενετική επανέρχεται. Αυτή τη φορά όχι με ανακαλύψεις που συσχετίζουν γονίδια με ασθένειες ή με τροποποιήσεις για να μην σαπίζουν οι ντομάτες -ή για να μεγαλώνουν ανθρώπινα αυτιά στη ράχη ποντικών!-, αλλά με κάτι πολύ πιο εντυπωσιακό, για ορισμένους πάντως ζοφερό, ή αποκρουστικό, ίσως και λίγο τρομακτικό μέσα απ' την κριτική ματιά τους. Ωστόσο το θέμα δεν είναι τόσο οι επιθετικοί προσδιορισμοί όσο το ποιους ορίζοντες ανοίγουν τα νέα αυτά επιτεύγματα και πώς τα πιθανά οφέλη τους δεν αφήνουν μελανές κηλίδες στο πεδίο της ηθικής.
Αμερικανοί επιστήμονες δημιούργησαν για πρώτη φορά υβρίδιο ανθρώπου και χοίρου στο εργαστήριο, μια είδηση που είδε το φως της δημοσιότητας πριν από λίγες ημέρες κάνοντας πράγματι αίσθηση. Ο στόχος δεν είναι άλλος από την υλοποίηση μιας παλιάς ιδέας: της “καλλιέργειας”, μέσα στον οργανισμό ζώων, ανθρώπινων οργάνων και ιστών τα οποία θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για μεταμοσχεύσεις.
Οι ερευνητές του Ινστιτούτου Βιολογικών Σπουδών Salk στην Καλιφόρνια δημοσίευσαν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους στην επιστημονική επιθεώρηση “Cell”. Χρησιμοποίησαν σχεδόν 1.500 έμβρυα χοίρου μέχρι να κατορθώσουν να δημιουργήσουν ένα το οποίο μπόρεσε να αναπτυχθεί στη μήτρα μιας χοιρομητέρας. Φυσικά το θανάτωσαν πριν γεννηθεί, στην τέταρτη εβδομάδα της κύησης. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για ένα ακόμη επίτευγμα που επεκτείνει το εύρος των δυνητικών ωφελειών της γενετικής και ταυτόχρονα το σύνορο των ηθικών διλημμάτων που εγείρουν οι κατακτήσεις της.
Αντιγράφοντας το πρωτότυπο
Τέτοιου είδους “χίμαιρες”, όπως αποκαλούνται οι οργανισμοί με δύο διαφορετικά DNA, θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο μέλλον και για άλλους σκοπούς, όπως οι δοκιμές φαρμάκων, καθώς είναι δυνατόν να “μονταριστούν” γενετικά για να αντιδρούν όπως ο ανθρώπινος οργανισμός.
Δεν ήταν εύκολη η δημιουργία της χίμαιρας ανθρώπου και χοίρου. Οι ερευνητές έπρεπε να “παρέμβουν” στην ανάπτυξη κατά το εμβρυακό στάδιο οργάνων όπως τα μάτια, η καρδιά και το πάγκρεας, αφαιρώντας συγκεκριμένα γονίδια ώστε το χιμαιρικό έμβρυο να μπορέσει να αναπτυχθεί. Θεωρητικά οι χοίροι έχουν μεγάλη συγγένεια με τον άνθρωπο, αλλά η εξελικτική απόσταση μεταξύ τους έχει αποδειχθεί ότι είναι πέντε φορές μεγαλύτερη απ' ό,τι εκείνη μεταξύ αρουραίου και ποντικού! Τα δύο είδη εικάζεται ότι διαχωρίστηκαν κατά την εξελικτική διαδικασία πριν από 100 εκατομμύρια χρόνια.
Οι επιστήμονες παραδέχονται πως έχουν ακόμα πολλά να μάθουν για το μυστήριο της ζωής. Όπως λέει ο επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας του Salk καθηγητής Χουάν Κάρλος Μπελμόντε, “είναι σαν να προσπαθείς να αντιγράψεις ένα κλειδί”. “Το αντίγραφο μοιάζει σχεδόν πανομοιότυπο με το αρχικό, αλλά, όταν το βάζεις στην κλειδαριά, η πόρτα δεν ανοίγει. Υπάρχει κάτι που δεν κάνουμε σωστά” λέει.
Το επόμενο βήμα των ερευνητών είναι να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα των χιμαιρικών εμβρύων και την ακρίβεια του συνδυασμού των δύο γενετικών κωδίκων που ενσωματώνουν. Τα εν λόγω ευρήματα ανοίγουν νέους δρόμους στην ιατρική και τη βιολογία προσφέροντας μια άνευ προηγουμένου δυνατότητα μελέτης της πρώιμης ανάπτυξης του εμβρύου και του σχηματισμού των οργάνων. Η σχετική γνώση είναι επίσης ένα σημαντικό εργαλείο για τη μελέτη της εξέλιξης των ειδών και μπορεί τελικά να οδηγήσει μια μέρα στη δυνατότητα να “καλλιεργούμε” ανθρώπινα όργανα για μεταμόσχευση.
Γενετικό “μοντάζ”
Οι επιστήμονες έχουν αποδείξει ότι μια ακριβής, στοχευμένη γενετική τεχνολογία μπορεί να επιτρέψει στον οργανισμό ενός είδους να παραγάγει ένα συγκεκριμένο όργανο αποτελούμενο από κύτταρα άλλου είδους. Η σχετική τεχνολογία βασίζεται στη χρήση ειδικών εργαλείων γενετικού “μοντάζ” με τα οποία “διαγράφονται” συγκεκριμένα γονίδια που παίζουν κομβικό ρόλο στον σχηματισμό των οργάνων καθώς ο εμβρυακός οργανισμός βρίσκεται στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του. Ταυτόχρονα με τη “διαγραφή” εκχύονται κύτταρα αρουραίων στο έμβρυο ώστε να καλυφθεί το κενό που αφήνουν τα “διαγραμμένα” γονίδια.
Βέβαια οι επιστήμονες του Salk δεν είναι οι πρώτοι που προσπαθούν να ανοίξουν δρόμους σ' αυτό το ερευνητικό πεδίο. Στο ίδιο αντικείμενο έχει επικεντρώσει την έρευνά της και η ομάδα του δρ. Χίρο Νακαούτσι, της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, εστιάζοντας κατά κύριο λόγο στη δυνατότητα να αναπτυχθεί ανθρώπινο πάγκρεας σε ζώα, ωστόσο η σχετική εργασία παραμένει ακόμα σε υποθετικό στάδιο.
Οι ερευνητές του καλιφορνέζικου ινστιτούτου εξηγούν ότι τα πειράματά τους σε τρωκτικά αποκάλυψαν ένα “βαθύ μυστικό” της ζωής. Ένα έμβρυο ποντικού με κύτταρα αρουραίου, τα οποία κανονικά καταστέλλονται κατά τη φάση εμβρυακής ανάπτυξης του μεγάλου τρωκτικού, ήταν σε θέση να “ξεκλειδώσει” τον σχηματισμό της χοληδόχου κύστης. Η συγκεκριμένη ανακάλυψη δείχνει τη σημασία του "περιβάλλοντος υποδοχής" των "εμφυτευμένων" κυττάρων αποτελώντας έναν "πίνακα ελέγχου" της διαδικασίας σχηματισμού των οργάνων, αλλά και ανοίγοντας ένα παράθυρο γνώσης πάνω στην εξελικτική διαδικασία της ειδογένεσης.
Κόκκινες γραμμές
Μείζων στόχος της βιολογικής έρευνας είναι η κατανόηση της ανθρώπινης εξέλιξης, της φυσιολογίας και της δυσλειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού ώστε να υπάρξει καλύτερη και αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των ασθενειών αλλά και των τραυματισμών. Η "καλλιέργεια" ανθρώπινων οργάνων στο σώμα ζώων - "ξενιστών" που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε μεταμοσχεύσεις παραμένει ένας από τους πιο φιλόδοξους, ρηξικέλευθους στόχους της βιοεπιστήμης, ουτοπικός και δυστοπικός ταυτόχρονα, καθώς αντιπροσωπεύει μια επιθυμητή πλην ανέφικτη για την ώρα, επιδίωξη, αλλά και μια πρωτόγνωρη ηθική πρόκληση.
Διαφορετικά είδη χίμαιρας ανθρώπου - ζώου μπορεί να εγείρουν και διαφορετικά ζητήματα ηθικής, όπως π.χ. στον σχηματισμό ποιων ιστών του ζώου - "ξενιστή" συμβάλλουν τα ανθρώπινα κύτταρα ή πόσο καιρό επιβιώνει το χιμαιρικό ζώο. Γενετικές χίμαιρες που περιλαμβάνουν ανθρώπινο νευρικό ιστό προκαλούν ιδιαίτερη ανησυχία διότι οι γνωσιακές ικανότητες του "υβριδίου" μπορούν να επηρεαστούν. Αναλόγως υπάρχει ζήτημα και στις περιπτώσεις που το “μείγμα” μεταξύ των ειδών είναι τόσο εκτενές ώστε προκαλεί σύγχυση ως προς το ποιο είδος είναι τελικά το χιμαιρικό ζώο.
Το Συμβούλιο Ιατρικής Δεοντολογίας της Δανίας όρισε το 2008 τη λίστα των ηθικών ζητημάτων που εγείρει η δημιουργία γενετικών χιμαιρών, μεταξύ αυτών η προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η παραβίαση της τάξης της Φύσης, ο κίνδυνος της επιστημονικής αβεβαιότητας, η προσβολή της αξιοπρέπειας του εξανθρωπισμένου ζώου, η παράβαση του ταμπού της ανάμειξης των ειδών, ο κίνδυνος της ηθικής σύγχυσης.
Σύμφωνα με τον Σουηδό φιλόσοφο και καθηγητή Ιατρικής Δεοντολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λουντ, Γκέρεν Χερμερέν, η επιστημονική κοινότητα θα πρέπει να απαντήσει σε τέσσερις συγκεκριμένες ερωτήσεις για να καθορίσει η ίδια τις κόκκινες γραμμές της γενετικής έρευνας: Τι γνωρίζουμε μέχρι σήμερα; Τι θέλουμε να πετύχουμε; Τι είμαστε ικανοί να πετύχουμε; Τι οφείλουμε να πράξουμε;
Δεν είναι πάντως μόνον οι Αμερικανοί που έχουν προχωρήσει την έρευνα πάνω σε χιμαιρικά όντα. Σε μια διαφορετική προσέγγιση, το χρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε. πρόγραμμα HUMAN (Health and the Understanding of Metabolism, Aging and Nutrition- Υγεία και Κατανόηση του Μεταβολισμού, της Γήρανσης και της Διατροφής) διερευνά το πρόβλημα της αυξημένης συχνότητας εμφάνισης μεταβολικών νοσημάτων μεταξύ των ηλικιωμένων μέσα από τη δημιουργία "εξανθρωπισμένων" ποντικών που διαθέτουν κύτταρα από το συκώτι και το πάγκρεας ανθρώπων.
Με αυτή τη μέθοδο είναι δυνατόν να μελετηθεί in vivo ο λειτουργικός ρόλος των ανθρώπινων γονιδίων και πώς, σε συνδυασμό με παράγοντες όπως οι διατροφικές συνήθειες, μπορεί να επηρεάσει τον κίνδυνο να εμφανίσει κάποιος ασθένεια του μεταβολισμού. Η ιδέα είναι να μελετηθούν δύο διαφορετικές ομάδες, φερ' ειπείν πολύ ηλικιωμένα πλην υγιή άτομα και εκείνα που πάσχουν από μεταβολικό νόσημα. Σε αντίθεση με την έρευνα του Salk, όπου τα χιμαιρικά έμβρυα θανατώθηκαν σε μικρό χρονικό διάστημα μετά τη δημιουργία τους, στην περίπτωση του HUMAN τα χιμαιρικά ζώα θα πρέπει να ζήσουν μέχρι τα "βαθιά γεράματά" τους...
Για τους επιστήμονες που μελετούν, και προσπαθούν να αναδείξουν, τα ηθικά διλήμματα της γενετικής έρευνας και των επιτευγμάτων της, η ιδέα να χρησιμοποιηθούν “ξενιστές” ως “φυτώρια” για την ανάπτυξη ανθρώπινων οργάνων εγείρει επίσης πολλά ερωτήματα ηθικής φύσης και δεοντολογίας που πρέπει να διερευνηθούν. Αν τελικά οι ερευνητές δεν ξεπεράσουν το “ξενογονιδιακό” εμπόδιο των χοίρων, θα μπορούσαν τότε να χρησιμοποιήσουν ως “φυτώρια” πρωτεύοντα θηλαστικά; Κι αν φτάσουμε σε αυτό το σημείο, ποιος μπορεί έπειτα να αποκλείσει, σε μια ακραία περίπτωση, ότι δεν θα χρησιμοποιηθούν και άνθρωποι για τον ίδιο σκοπό, π.χ. ασθενείς που έχουν πέσει σε μόνιμο κώμα ή άλλοι που πάσχουν από γεροντική άνοια κ.λπ.;
Όλα αυτά μπορεί για την ώρα να ακούγονται ως σενάρια επιστημονικής φαντασίας, αλλά, σύμφωνα με τους ειδικούς, θα πρέπει να εξεταστούν ενδελεχώς πριν η επιστήμη και η έρευνα κατορθώσουν να τα καταστήσουν εφικτά...
