Τι κοινό έχουν η αστυνομία της Ουγκάντα, μια φυλακή στη Μογγολία και τα αεροδρόμια της Ζιμπάμπουε; Και στις τρεις περιπτώσεις έχουν αρχίσει να δοκιμάζονται συστήματα αναγνώρισης προσώπου με τη χρήση κινεζικής τεχνολογίας. Σύμφωνα με έρευνα του αμερικανικού think tank “Carnegie Endowment for International Peace”, τουλάχιστον 52 κυβερνήσεις κάνουν επίσης το ίδιο.
Οι κινεζικές εταιρείες συστημάτων αναγνώρισης προσώπου βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτής της αυξανόμενης παγκόσμιας αγοράς λόγω του πλεονεκτήματος που έχουν σε σχέση με τους συνδιεκδικητές τους σε άλλες χώρες: μια τεράστια εσωτερική αγορά και ένα απολυταρχικό σύστημα, που συχνά βάζει σε δεύτερη μοίρα την ιδιωτικότητα. Σύμφωνα με την IHS Markit (διεθνής κοινοπραξία παροχής πληροφοριών με έδρα το Λονδίνο), το 2018 η Κίνα είχε σχεδόν το 50% της παγκόσμιας αγοράς συστημάτων αναγνώρισης προσώπου.
«Σε όλο τον κόσμο γίνονται διαδηλώσεις, από τον Λίβανο και τη Χιλή μέχρι το Ιράκ, και πολλές από αυτές τις κυβερνήσεις, είτε είναι φιλελεύθερες δημοκρατίες είτε πιο αυταρχικές, βλέπουν τα θεμέλιά τους να τρίζουν», λέει ο Στήβεν Φέλντσταϊν, ερευνητής στο αμερικανικό think tank Carnegie. «Υπάρχει όμως τώρα μια τεχνολογία που τους επιτρέπει να αντεπιτεθούν ενάντια στις πολιτικές κινητοποιήσεις».
Οι επικριτές και οι ακτιβιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα κατηγορούν το Πεκίνο και τις εταιρείες παρακολούθησης για «εξαγωγή απολυταρχισμού» μέσω τεχνολογίας η οποία έχει ήδη χρησιμοποιηθεί στην Κίνα στο πλαίσιο της καταστολής, που οδήγησε στην κράτηση περισσότερων από 1,8 εκατομμυρίου ανθρώπων, κυρίως μουσουλμάνων Ουιγούρων στην περιφέρεια Ξινγιάνγκ.
Μπορεί οι κινεζικές εταιρείες να είναι οι πιο επιτυχημένες, δεν είναι όμως οι μόνες που παρέχουν τεχνολογία παρακολούθησης σε κυβερνήσεις. Αντίπαλοι από το Ισραήλ, την Ιαπωνία και την Αμερική διαγκωνίζονται για τον ίδιο στόχο, ενώ συχνά προμηθεύονται υλικό από τις ΗΠΑ.
Σύμφωνα με την έρευνα του Στίβεν Φέλντσταϊν για την παγκόσμια διάδοση των συστημάτων παρακολούθησης τεχνητής νοημοσύνης, οι κινεζικές εταιρείες τεχνολογίας -ιδίως η Hikvision (ο μεγαλύτερος πωλητής καμερών παρακολούθησης στον κόσμο), η Huawei, η Dahua και η ZTE- έχουν προμηθεύσει χώρες από την Αυστραλία και τη Μιανμάρ μέχρι το Καζακστάν. «Αυτές οι εταιρείες είναι οι κατεξοχήν κατάλληλες να παρέχουν δυνατότητες προχωρημένης παρακολούθησης» λέει ο Σ. Φέλντσταϊν. «Παράλληλα όμως, δεν έχουν πρόβλημα να πάνε και σε αγορές, που οι Δυτικοί ανταγωνιστές τους δεν θα ήθελαν και τόσο».
Στο όνομα της ασφάλειας
Στους δρόμους που οδηγούν στο Ναϊρόμπι, την πρωτεύουσα της Κένυας, οι κάμερες παρακολούθησης φωτογραφίζουν κάθε αυτοκίνητο που μπαίνει και βγαίνει από την περίμετρο του κέντρου της πόλης, «αιχμαλωτίζοντας» και αναλύοντας τις ταυτότητες των κατόχων τους. Η κινεζική εταιρεία τηλεπικοινωνιών Huawei υπερηφανεύεται ότι οι κάμερές της οδήγησαν σε μείωση κατά 46% της τοπικής εγκληματικότητας το 2015. Τα στατιστικά στοιχεία της κυβέρνησης δείχνουν ότι η επίδραση ήταν μικρότερη και χωρίς μεγάλη διάρκεια.
Η εταιρεία, που μπήκε σε μαύρη λίστα φέτος επειδή φέρεται να συνιστά απειλή για την εθνική ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών, έχει πουλήσει εξοπλισμό παρακολούθησης -και συστήματα αναγνώρισης προσώπου- σε σχεδόν 230 πόλεις σε όλο τον κόσμο, από τη δυτική Ευρώπη μέχρι την Ασία και την Υποσαχάρια Αφρική. Σύμφωνα με το Carnegie, είναι στην πρώτη θέση των εταιρειών που παρέχουν σε χώρες δυνατότητες οπτικής παρακολούθησης με τεχνητή νοημοσύνη.
«Η Huawei επενδύει πολύ εδώ και καιρό στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου με έναν τρόπο που δεν το κάνουν οι ανταγωνιστές της στον τομέα των τηλεπικοινωνιών. Έχει το ιδανικό αυτί για τα σχέδια παρακολούθησης», λέει ο Χένρι Τάγκεντχατ, ερευνητής στη Σχολή Ανώτερων Διεθνών Σπουδών του Τζον Χόπκινς. «Οι κυβερνήσεις ενδιαφέρονται για την ασφάλεια και οι εταιρείες για τις πωλήσεις».
Όμως το ερώτημα για το ποιος οδηγεί την κούρσα της παρακολούθησης δεν είναι ειλικρινές. «Θα ήμουν ιδιαίτερα προσεκτικός με αυτούς που υποστηρίζουν ότι η Αφρική έχει καθαρό μητρώο και έρχονται οι Κινέζοι και φέρνουν τις καταπιεστικές τους τακτικές», λέει ο Ιτζίνιο Γκαλιαρντόνε, συγγραφέας του βιβλίου «Η Κίνα, η Αφρική και το μέλλον του Ίντερνετ». «Οι εταιρείες εξελίσσουν τα προϊόντα τους ώστε να καλύψουν τις πολιτικές απαιτήσεις των αφρικανικών ελίτ».
Η Hikvision, η οποία αναπτύχθηκε σε ένα κυβερνητικό ερευνητικό ινστιτούτο αλλά πλέον είναι μόνο εν μέρει υπό κρατική ιδιοκτησία, έχει μια αυξανόμενη παγκόσμια παρουσία, παρέχοντας υποδομή οπτικής παρακολούθησης από τη Βραζιλία και τη Νότια Αφρική μέχρι την Ιταλία. Είναι μια από την ομάδα των κινεζικών εταιρειών τεχνολογίας - μαζί με την Dahua, τη SenseTime και τη Megvii (όλες τους ανάμεσα στους κορυφαίους παγκοσμίους πωλητές software τεχνητής νοημοσύνης) που μπήκαν στη μαύρη λίστα της Ουάσιγκτον για φερόμενη ανάμιξη στην παροχή τεχνολογίας που χρησιμοποιήθηκε στην Ξινγιάνγκ.
Παρ' όλα αυτά, η κινεζική κυριαρχία στην αγορά δεν δείχνει να ξεθυμαίνει. Σύμφωνα με τα στοιχεία της IHS Markit, η αγορά της Κίνας επεκτάθηκε κατά 13,5% πέρυσι, ενώ η παγκόσμια αγορά -εξαιρουμένης της Κίνας- αυξήθηκε μόλις κατά 5%. Το 2017 τα κρατικά ΜΜΕ της Κίνας καμάρωναν ότι η χώρα είχε δημιουργήσει το μεγαλύτερο σύστημα οπτικής παρακολούθησης στον κόσμο, επιστρατεύοντας περισσότερες από 20 εκατομμύρια κάμερες που λειτουργούν με τεχνητή νοημοσύνη.
Στο παρελθόν οι κινεζικές εταιρείες λειτουργούσαν υπό ένα χαλαρό κανονιστικό πλαίσιο τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό αλλά πλέον βρίσκονται αντιμέτωπες με τη δυσαρέσκεια των πολιτών απέναντι στην επέκταση των συστημάτων αναγνώρισης προσώπου. Περίπου το 80% όσων απάντησαν σε πρόσφατη μαζική έρευνα για το θέμα αυτό -την πρώτη που έγινε στη χώρα- εξέφρασαν φόβους για διαρροή δεδομένων από τις εταιρείες συστημάτων αναγνώρισης προσώπου.
«Όταν βρίσκεσαι σε διαμάχη με δημόσιους φορείς όπως το μετρό του Πεκίνου για τη χρήση εκ μέρους τους της αναγνώρισης προσώπου, δεν έχει νόημα να τους μιλάς για προστασία δεδομένων», είπε ο Χονγκ Γιάνκινγκ, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, σε ένα πρόσφατο φόρουμ. «Αντίθετα, χρειάζεται να κάνουμε ένα διάλογο για το κατά πόσο είναι αρμόζον και σε ποιο βαθμό να χρησιμοποιούμε την αναγνώριση του προσώπου».
Ο Χονγκ Γιανκινγκ συνέβαλε στο να συνταχθεί η έκθεση της κυβερνητικής ομάδας εργασίας για τις προδιαγραφές της προστασίας προσωπικών δεδομένων.
Σάρωση προσώπου και... συμπεριφοράς
Η διαδεδομένη χρήση της αναγνώρισης προσώπου στην Κίνα αντανακλά εν μέρει τον αριθμό των δραστηριοτήτων που ήδη απαιτούν ταυτοποίηση μέσω πραγματικού ονόματος. Η σάρωση προσώπου έχει αντικαταστήσει ή αυξήσει τους ελέγχους ταυτοτήτων στα ξενοδοχεία, τις πτήσεις και τα τρένα καθώς και στις τράπεζες και τα νοσοκομεία. Ρυθμίσεις που τέθηκαν σε ισχύ πριν από λίγες ημέρες απαιτούν από τις εταιρείες κινητής τηλεφωνίας να σκανάρουν τα πρόσωπα όσων χρηστών καταχωρούν για τις υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας.
Η αναγνώριση προσώπου χρησιμοποιείται όμως και για να επεκτείνει την παρακολούθηση με νέους τρόπους, όπως η παρακολούθηση της συμπεριφοράς των φοιτητών στην αίθουσα διδασκαλίας. Το ταχέως αναπτυσσόμενο δίκτυο αναγνώρισης προσώπου στη χώρα σημαίνει ότι πολλοί άνθρωποι υπόκεινται πλέον σε μαζικές ταυτοποιήσεις. Η αστυνομία της Κίνας κατέχει ήδη τη μεγαλύτερη στον κόσμο βάση δεδομένων, με περισσότερα από 1 δισεκατομμύρια πρόσωπα, που έχουν φωτογραφηθεί για το σύστημα εθνικών ταυτοτήτων. Ανάλογα με την ποιότητα αυτών των φωτογραφιών μπορούν να αντιστοιχηθούν με όσους ποζάρουν μπροστά στους σαρωτές προσώπου.
Η βιομηχανία αρχίζει να δίνει προσοχή στα παράπονα. Η SenseTime ανακοίνωσε την περασμένη εβδομάδα ότι θα τεθεί επικεφαλής μιας κοινοπραξίας 27 εταιρειών για να συμβάλει στον ορισμό των εθνικών προδιαγραφών για την αναγνώριση προσώπου υπό τις οδηγίες του υπεύθυνου κυβερνητικού σώματος. «Οι πολίτες δίνουν ολοένα και μεγαλύτερη προσοχή στα προβλήματα ασφαλείας που προκαλεί αυτή η τεχνολογία», έγραψε η εταιρεία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Μολονότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες η συζήτηση για τη χρήση της αναγνώρισης προσώπου επικεντρώνεται στην απειλή ενάντια στην ιδιωτικότητα από την ταυτοποίηση και παρακολούθηση εκ μέρους κυβερνήσεων ή εταιρειών, στην Κίνα συχνά η ανάλογη συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την απειλή διαρροών σε τρίτα μέρη παρά γύρω από την κατάχρηση από τις ίδιες τις εταιρείες.
Αντιδράσεις και στην Κίνα
Τα κινεζικά δικαστήρια βρέθηκαν αντιμέτωπα με την πρώτη πρόκληση για την εμπορική χρήση της σάρωσης προσώπων τον Οκτώβριο. Όταν ένας ζωολογικός κήπος στο Χανγκζού υποχρέωσε κατόχους εισιτηρίων διαρκείας να σκανάρουν τα πρόσωπά τους προκειμένου να περάσουν από την είσοδο, ο Γκουό Μπιν, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Επιστήμης και Τεχνολογίας της Ζεγιάνγκ, μήνυσε τον ζωολογικό κήπο προκειμένου να διαφυλάξει τα προσωπικά του στοιχεία. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου είναι «ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα», είπε στην κατάθεσή του στο δικαστήριο, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι τα δεδομένα θα μπορούσαν να διαρρεύσουν ή να κλαπούν.
Σύμφωνα με το Ερευνητικό Κέντρο για την Προστασία των Προσωπικών Πληροφοριών Ναντού του Πεκίνου, που διενήργησε και τη μαζική έρευνα, οι περισσότεροι Κινέζοι εγκρίνουν τη χρήση της αναγνώρισης προσώπου για λόγους ευκολίας ή ασφάλειας αλλά διατηρούν τις επιφυλάξεις τους σε ό,τι αφορά την παραβίαση της ιδιωτικότητας.
Η εγκατάσταση ενός συστήματος παρακολούθησης προσώπου μέσα σε τάξη στο Πανεπιστήμιο Φαρμακευτικής της Κίνας στο Ναντζινγκ τον Σεπτέμβριο πυροδότησε εκτεταμένη κριτική στο Διαδίκτυο. Ως τμήμα ενός νέου συστήματος για το «έξυπνο πανεπιστήμιο», η σχολή τοποθέτησε σαρωτές προσώπου σε δύο αίθουσες διδασκαλίας ώστε να παρακολουθεί τη συμμετοχή και να πιάνει όσους φοιτητές λαγοκοιμούνται, παίζουν με τα κινητά τους ή μιλάνε στην τάξη. Η σχολή υποστηρίζει ότι «επιλύει αποτελεσματικά το δύσκολο πρόβλημα της διαχείρισης της συμμετοχής και της χαμηλής απόδοσης».
Απαντώντας στις επικρίσεις το υπουργείο Παιδείας της Κίνας είπε ότι η σχολή θα προσθέσει περιορισμούς και κανονισμούς στη χρήση αναγνώρισης προσώπου στα σχολεία. Επίσης, εξέφρασε την ελπίδα ότι τα σχολεία θα «είναι εξόχως προσεκτικά» στη χρήση της τεχνολογίας.
Οι ανταγωνιστές
Ενώ οι κινεζικές κυριαρχούν στην παγκόσμια αγορά αναγνώρισης προσώπου, η θέση τους αρχίζει να δέχεται πιέσεις από ανταγωνιστές όπως η ιαπωνική NEC, που προμηθεύει με παρόμοια τεχνολογία 14 χώρες, καθώς και από αμερικανικές εταιρείες όπως η IBM, η εταιρεία software Palantir και η Cisco.
«Εταιρείες από άλλες χώρες, ανάμεσά τους το Ισραήλ και η Ρωσία, είναι πολύ μπροστά σε αυτόν τον τομέα και είναι ισχυροί παίκτες σε αγορές όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και περιοχές όπως ο Καύκασος και η Κεντρική Ασία, για τις οποίες δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία», λέει ο κ. Φέλντσταϊν.
Ισραηλινές εταιρείες όπως η AnyVision και η Elbit Systems έχουν δώσει τεχνολογία στις ΗΠΑ ενώ η ουκρανική νεοφυής Riddletag χρησιμοποιεί την τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου της Amazon για να επιτρέψει την είσοδο των επιβατών στο μετρό της Τιφλίδας στη Γεωργία.
«Οι αμερικανικές εταιρείες μπορεί να προσποιούνται ότι τηρούν τη δεοντολογία σε ζητήματα τεχνολογίας, ωστόσο και αυτές με τη σειρά τους δημιουργούν τεχνολογία παρακολούθησης και μάλιστα προμηθεύουν κινεζικές εταιρείες που την παράγουν» λέει η Στέφανι Χαρ, ανεξάρτητη ερευνήτρια σε ζητήματα τεχνολογικής δεοντολογίας για την αναγνώριση προσώπου και πρώην εργαζόμενη στην εταιρεία Palantir. «Οπότε οποιοσδήποτε άλλος θα πρέπει να πάρει μια απόφαση: να τον παρακολουθούν οι ΗΠΑ ή να τον παρακολουθεί η Κίνα; Αυτό ακριβώς συζητήθηκε στο γερμανικό Κοινοβούλιο την περασμένη εβδομάδα και οι ΗΠΑ εκνευρίστηκαν πολύ γι' αυτό λέγοντας ότι δεν μπορεί να υπάρχει ηθική ισοδυναμία ανάμεσα στον απολυταρχισμό της Κίνας και τις αξίες των Ηνωμένων Πολιτειών».
Την ίδια ώρα, η βιομηχανία παρακολούθησης της Κίνας προχωρά ήδη στο επόμενο σύνορο, την αναγνώριση εικόνων μέσω υπολογιστή, την ταυτοποίηση ανθρώπων μέσω του τρόπου που περπατούν και την προσπάθεια να διαβάσουν τα συναισθήματά τους.
